تاسیس بانک روسی در ایران

 
پس از تاسیس بانک شاهی ایران ، امتیاز تاسیس بانک دیگری به نام بانک استقراضی ایران به یکی از اتباع روسیه تزاری واگذار شد . مدت امتیاز این بانک 75 سال بود .

بانک در سال 1270 هجری شمسی با افتتاح یک اداره مرکزی و شعباتی در چند شهر شمال کشور کار خود را آغاز کرد . در سال 1277 دولت روسیه کلیه سهام این بانک را خرید و آن را تحت کنترل بانک دولتی پترزبورگ درآورد . در سال 1301 بر اساس توافق قبلی بین ایران و اتحاد جماهیر شوروی سابق ، بانک به دولت ایران واگذار شد .

امتیازهایی كه حکومت ایران به خاطر سفرهای پرهزینه‏ی شاهان قاجار به فرنگ به بیگانگان می داد و بار سنگینی بر دوش مردم محروم و ستمدیده می گذاشت. هر كدام از این امتیازات گاه چنان وسیع و ناعادلانه بود كه به قیمت تاراج منابع و ثروت‏های مملكت تمام می‏شد. هم‏چنین برخی از این امتیازها با حضور مردم در صحنه و رهبری روحانیت، همانند امتیاز انحصار تنباكو لغو گردید.

بانک شاهنشاهی در ایران و رقیبش بانک روسی

بانک شاهنشاهی هرگز بیش از ۲۵ شعبه در ایران نداشت و تعداد این شعب برحسب سود و زیان آنها در تغییر بود؛ چنانکه در سال‌های ۱۲۷۰ و ۱۲۷۹ و ۱۲۹۹، به ترتیب، دارای ۱۵ و ۱۸ و ۲۱ شعبه بود و در سال ۱۳۱۷ (زمانی که بانک ملی ایران به وجود آمده و کارهای دولتی را به عهده گرفته بود) در همین حدود، یعنی ۱۸ شعبه داشته است. تمرکز حساب‌های دولت و وجوه خزانه در بانک شاهنشاهی و دخالت موسسه مزبور در کلیه نقل و انتقالات کشوری و لشکری، از جمله پرداخت حقوق مامورین دولت و افراد ارتش، به تدریج، اسباب استیلای بانک را بر امور مالی کشور فراهم ساخت.

این مداخله، مادام که درآمد و مخارج دولت تعادل داشت، به آن درجه از تاثیر نبود که اولیای امور را متوجه عواقب وخیم آن سازد؛ ولی در فاصله بسیار کوتاهی از زمان تشکیل بانک، وضع مالی ایران دچار تزلزل و بحران و دولت گرفتار کسری درآمد شد؛ به ناچار وام‌هایی از بانک یا به وسیله بانک دریافت کرد و بعضی از منابع درآمد مملکت مانند گمرکات جنوب، شیلات دریای خزر، تلگرافخانه و گذرنامه، به وثیقه این وام‌ها، به اختیار بانک درآمد. در نتیجه عواید مزبور ابتدا بانک واصل و موسسه مزبور پس از برداشت اقساط و نزول طلب خود، مازاد را به حساب دولت واریز می‌کرد و در حقیقت قسمت عمده درآمد کشور از این مجرای عبور می‌کرد. این طرز عمل، بانک را در ایران، از لحاظ سیاسی، دارای موقعیتی ممتاز کرد و سرنوشت دولت‌ها و سیاست کشور را زمان پرداخت عواید و نحوه برداشت اقساط مطالبات وابسته ساخت و مخصوصا، پس از آنکه بانک نفوذ و قدرت بیشتری در اقتصاد ایران به دست آورد، ‌آثار سوء این مداخله بیش ازپیش ظاهر شد.

بانک به تدریج مرکز معاملات پولی و بازار سرمایه‌ ایران شد و موسسه مزبور قدرت و سلطه کامل بر عملیات بازار پیدا کرد و نرخ ربح نیز تابع سیاست آن گردید.متاسفانه، چون در چنین موارد جنبه خصوصی بانک کاملا بر جنبه عمومی و دولتی آن غلبه داشت و هدف اصلی آن، تامین حداکثر منافع صاحبان سهام بود، نتیجه‌ای که از این تمرکز قدرت مالی و دخالت می‌توانست عاید اقتصاد ایران گردد حاصل نشد و موسسه مزبور نرخ بهره را بر حسب منافع خود و معمولا در حدود ۱۲درصد تعیین می‌نمود.

بانک شاهنشاهی در مدت کار خود در ایران با موانع و مشکلاتی نیز مواجه بود که مهم‌ترین آنها را باید رقابت خستگی‌ناپذیر صرافان ایران، رقابت بانک استقراضی روس، تنزل بهای نقره و لطمات ناشی از لشکرکشی متحدین و متفقین به ایران در جنگ بین‌المللی اول، به شمار می‌آورد.

بانک شاهنشاهی ایران، در زمینه تجارت بین‌المللی، خدمت مفیدی به صنایع انگلیس انجام می‌داد؛ به این معنی که با سیاست اعتباری خود کمک به توسعه بازار کالای کشور مزبور در ایران می‌نمود؛ ضمنا صدور محصولات فلاحتی مورد نیاز صنعت کشور انگلستان را تا حد امکان، تشویق می‌کرد. این عمل بانک، برای توسعه قدرت اقتصادی بریتانیا، پرارزش بود و همان‌ طوری که در گزارش‌های سالانه آن بانک منعکس می‌باشد، موسسه مزبور وسیله‌ای برای ازدیاد نفوذ اقتصادی انگلستان در ایران بوده است.

بالجمله، بانک شاهنشاهی، به‌رغم رقابت سخت صرافان ایرانی و مشکلات دیگر، به تدریج با قدرت فوق‌العاده‌ای که کسب نمود، موفق شد، موسسات صرافی بزرگ را یکی پس از دیگری از پای درآورد.

بانک شاهنشاهی ایران، با همین نام، تا بهمن ماه ۱۳۲۷ از سایر حقوق امتیازنامه بهره‌مند بود و از آن تاریخ که مدت شصت‌ساله امتیاز منقضی شد، تا مرداد ماه ۱۳۳۱ بدون امتیاز و حقوق خاص،‌ به نام «بانک انگلیس در ایران و خاورمیانه» به فعالیت خود در ایران ادامه داد.



پی نوشت:
1- مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی
2- دانشنامه رشد
3- روزنامه اقتصاد

---