اقتصاد غیر نفتی در دولت ملی

در ادامه‌ی مطالب بررسی عملکرد دولت دکتر مصدق می‌خوانیم؛ مصدق معتقد بود، اگر مراد از امنیت این است که کسی در مصالح مملکت حرف نزند و یا اشخاص خائن را معرفی نکند، من اعتراف می‌کنم که این امنیت در زمان دولت این جانب وجود ندارد. اما چنانچه از امنیت مراد این باشد که اموال مردم غارت نشود و یا اموال دولت را اختلاس نکنند، این کارها در زمان تصدی اینجانب کمتر مشاهده می‌شود.

بحران ایران بعد از تحریم در دولت ملی

پس از ملی شدن صنعت نفت و تحریم خرید آن از سوی دیگر کشورها، ایران با بحرانی بزرگ رو به رو شد. از یک سو درآمد نفتی به عنوان منبع تامین ارز و مخارج دولت ایران تعطیل شده بود و از سوی دیگر؛ اداره‌ی دستگاه‌های عظیم نفتی بر دوش دولت افتاده بود که این موضوع، فشارهای سیاسی-اقتصادی فراوانی را بر دولت وارد آورد.

مهم و شاید غیرقابل باور این بود که در دوران دولت مصدق، با اجتناب از وارد آوردن فشار مضاعف بر مردم این دوره‌ی بیست و هشت ماهه را به بهترین نحو ممکن سپری کرد و حتی در برخی از شاخص‌های اقتصادی رکوردهای قابل توجهی را برجای گذاشت.

در سال 1952 "هندرسن" گزارش داد که تاسیسات آبادان و مناطق نفت‌خیز به صورت رضایت بخشی حفظ شده است و با استخدام 500 نفر کارشناس خارجی، می‌توان عملیات را مانند همان دوران پیش از ملی شدن، پیش بُرد.

باتوجه به قطع درآمد نفت و بحران درآمد ارزی کشور و اهمیت یافتن بیشتر صادرات غیر نفتی به علت اینکه عمده کالاهای غیرنفتی متعلق به بخش کشاورزی بود، این بخش اهمیت ویژه ای یافت.

هرچند گام‌هایی برای تولید و صدور کالاهای صنعتی برداشته شد و موفقیت‌هایی نیز به‌دست آمد، اما در یک دوره‌ی کوتاه امکان تغییر بنیادی در این زمینه وجود نداشت و دولت می‌بایست از امکانات موجود نهایت بهره را می‌برد.

در دوران دولت ملی صادرات ایران عمدتا عبارت بود از محصولات کشاورزی و کالاهای سنتی مانند فرش که تولید آن بیشتر در روستاها صورت می‌گرفت، بنابراین صادراتِ بخش کشاورزی بیشتر مورد توجه قرار گرفت. از طرفی صادرات محصولات کشاورزی؛ خود موجب افزایش تقاضا و ایجاد تحرک در میان روستاییان شده بود. تولید بیشتر محصولات کشاورزی در این دوران (منظور 1329 تا 1332) رشد چشم‌گیری یافت به طوری که تولید چغندر قند نفت 163 هزار تن، پنبه 78 هزار تن، جو 136 هزار تن، گندم 513 هزار تن، برنج 74 هزار تن افزایش یافت.


محصولات صادراتی ایران را در آن دوره بیشتر پنبه، پشم، کتیرا، پوست، خشکبار، پسته، پشم، میوه تازه و فرش تشکیل می‌داد، که با درایت دولت صادرات آن ها از رشد بالایی برخوردار شد. مثلا مساعده اضافه کشت پنبه موجب شد که در سال 1332 ، 52 هزار تن پنبه به خارج صادر شود که تا آن زمان بی سابقه بوده است.

بدین ترتیب در این دوره، افزایش قیمتی برای محصولات کشاورزی مشاهده نمی کنیم مانند گندم، جو، برنج، شیر، پنیر، تخم مرغ، گوشت، حبوبات، سیب زمینی، پیاز، چای قیمتشان ثابت ماند و اگر برخی کالاها مختصری افزایش قیمت داشت، کاهش کالاهای مابقی جبران بقیه کالاهای را می کرد.

افزایش صادرات موجب فشار قراردادن مردم نمی شد، مصدق علیرغم اراده‌ی راستینی که در راه اعتلای وطن و هم‌وطنانش داشت هرگز تند و تیز سخن نمی گفت و افراد را پند می داد تا نسبت به سه گروه از افراد احتیاط کنند: کسانی که بسیار تند حرف می‌زنند، آنهایی که بین گروه‌های مختلف مردم اختلاف و تنش آفرینی ایجاد می‌کنند و آنانی که میان کشور و سایر کشورهای دیگر تنش می‌آفرینند.

با مرور مختصر حوادثی که در این مطلب و در مطلب های گذشته‌ی مربوط به دولت ملی و مرحوم مصدق گفته شد، در می‌یابیم که کودتای مرداد 1332 نه تنها کودتا علیه دولت ملی بلکه کودتا علیه توسعه‌ی ملی بوده است.

دریغ و افسوس که بعد از بیش از 60 سال از حادثه هنوز از عواقب آن با صراحت و روشنی صحبت نمی‌شود و گاه از پذیرش کودتا هم اجتناب می‌شود.

اما چه باک که به قول مرحوم مصدق صاحبان عقیده و ایمان از مرگ هم نباید هراس کنند تا چه رسد به فحش ناکسان چونکه اصل مصلحت اجتماع است، آنجا که مصالح اجتماع تامین نباشد مصالح افراد هم تامین نخواهد شد و تشخیص اینکه چه اشخاصی از جامعه روی مصالح جامعه پای میفشارند یا روی مصالح خود اصرار می‌کنند، تشخیص مردم است.

---