شروط ضمن عقد چیست؟

در مقاله‌­­ی پیشِ‌رو ابتدا به تبیین ماهیت حقوقی شرط ضمن عقد و سپس تعریف انواع آن خواهیم پرداخت و پس از آن بیان خواهیم کرد که درصورت عدم انجام تعهداتی که در اثر درج این شروط در قرارداد به وجود می‌­­آیند، ذی‌نفع قادر به انجام چه اقداماتی است.

عقد چیست؟

پیش از پرداختن به ماهیت حقوقی شروط ضمن عقد، ابتدا باید اشاره کنیم که در دنیای حقوق، عقد (قرارداد) از انواع اعمال حقوقی به شمار می­­‌رود، اما مقصود از اعمال حقوقی چیست؟ اعمال حقوقی به اعمالی گفته می‌­­شود که افراد آنها را با اراده­­‌ی خود انجام می­‌دهند و علاوه‌بر این، همان آثاری بر آنها مترتب می‌­­شود که خودشان خواسته‌­­اند­.­

اعمال حقوقی در دو قالب قابل اجرا هستند؛ عقد (قرارداد) و ایقاع. عقد و ایقاع به عنوان اعمال حقوقی، با اراده­ به وجود می­­‌آیند؛ اما تفاوت این دو در آن است که در انعقاد عقد، اراده­‌ی دو طرف برای ایجاد یک رابطه‌­ی حقوقی ملاک است و به عبارت دیگر، هر دو طرف باید بخواهند تا عقد منعقد گردد. درواقع هرگاه که به وجود آمدن یک اثر حقوقی (مانند مالکیت) نیاز به تلاقی و تراضی دو اراده داشته باشد، عقد منعقد می­‌گردد؛ اما در ایقاع، خواست و اراده‌ی یک طرف برای ایجاد رابطه­­‌ای حقوقی کفایت می­­‌کند.

ماهیت حقوقی شرط ضمن عقد

هنگامی که رابطه‌ای حقوقی در قالب عقد (قرارداد) میان دو شخص شکل می­‌گیرد، تعهداتی برای هر یک از طرفین به وجود می‌­آید. برخی از این تعهدات در قانون به صراحت مورداشاره قرار گرفته‌اند و به عبارت دیگر، به حکم قانون، تعهداتی برای طرفین به وجود می­‌آید که به آنها تعهدات اصلی یا قانونی گفته می­‌شود. برای مثال هنگامی که عقد بیع میان خریدار و فروشنده منعقد می‌شود، خریدار مالک مبیع (آنچه که فروخته شده است) و فروشنده، مالک ثمن (آنچه به عنوان مابه‌ازاء پرداخت می‌گردد) می‌شود. پس از انعقاد عقد بیع براساس بند سوم و چهارم ماده‌ی ۳۶۲ قانون مدنی بایع (فروشنده) موظف است تا مبیع را به خریدار تحویل دهد و خریدار نیز موظف است تا ثمن را به فروشنده پرداخت نماید. عقد (قرارداد) علاوه‌بر تعهدات قانونی و اصلی، می‌تواند تعهدات دیگری را نیز برای طرفین به وجود آورد.

وِیژگی­‌های شروط ضمن عقد

شروط ضمن عقد، به عنوان توافقی که طرفین یک قرارداد درضمن آن قرارداد با یکدیگر می­‌کنند، تابع عقد اصلی است و از آن مستقل نمی‌­باشد. تبعیت شروط ضمن عقد از عقد اصلی نتایج زیر را به دنبال دارد:

الف. درصورتی که عقد اصلی از طریق فسخ (برهم خوردن عقد توسط یکی از طرفین)، انفساخ (برهم خوردن عقد به علت قانونی و بدون دخالت طرفین) یا اقاله (برهم خوردن عقد با توافق هر دو طرف) منحل شود، شرط ضمن عقد نیز منحل می‌­گردد.
ب. درصورتی که اثبات شود که عقد اصلی از آغاز باطل بوده است، شروط ضمن عقد نیز باطل و بلااثر خواهند بود.
پ. باطل بودن شروط ضمن عقد جز در موارد استثنایی، تأثیری بر صحت عقد اصلی نمی­‌گذارد؛ یعنی چنانچه به عللی شروط ضمن عقد باطل باشد، عقد اصلی باطل نمی‌­گردد، مگر در مواردی که قانونگذار به‌طور خاص تصریح کرده باشد که درصورت باطل بودن شرط ضمن عقد، خود عقد نیز باطل خواهد بود.
ت. علاوه‌بر اینکه بطلان یا انحلال عقد اصلی موجب از بین رفتن یا بطلان شرط ضمن عقد می­‌شود، هیچ‌یک از طرفین عقد نمی­‌تواند پیش از برهم زدن عقد اصلی و بدون رضایت طرف دیگر شرط را فسخ نماید.

انواع شرط ضمن عقد

شروط ضمن عقد، مطابق با ماده‌ی ۲۳۴ قانون مدنی به سه دسته تقسیم می‌شوند:
شرط صفت:
مقصود از شرط صفت اوصافی است که برای موضوعِ عقد، شرط می‌شوند و این اوصاف می­‌توانند مربوط به کیفیت یا کمّیت آن باشند؛ مانند اینکه در خرید انگشتر، طلا بودن آن شرط شود.
شرط فعل:
مقصود از شرط فعل آن است که در عقد، تعهدی درخصوص انجام یا عدم انجام کاری برای یکی از طرفین عقد یا شخصی ثالث به وجود آید؛ مانند اینکه درضمن قرارداد شرط شود که یکی از طرفین، مالی را به دیگری بفروشد.
شرط نتیجه:
در این نوع شرط، نتیجه­‌ی یکی از اعمال حقوقی بدون آنکه نیاز به انجام کار دیگری باشد، به وجود می‌­آید؛ برای مثال اگر در عقد نکاح شرط شود که زن وکالت در طلاق داشته باشد، چنین شرطی از نوع شرط نتیجه است؛ یعنی به محض انعقاد عقد نکاح، زن خودبه‌خود وکالت در طلاق خواهد داشت و نیازی نیست که مرد اقدام دیگری در این راستا انجام دهد.

شروط ضمن عقدِ باطل را می‌­توان به دو دسته تقسیم نمود:

الف. شروط ضمن عقدی که باطل­ند اما موجب باطل شدن عقد نمی‌­شوند. طبق ماده‌­ی ۲۳۲ قانون مدنی این شروط سه دسته‌­اند:
ب. برخی از شروط ضمن عقد علاوه‌بر اینکه خودشان باطل هستند، موجب باطل شدن عقد نیز می‌­شوند.

شرطی که خلاف مقتضای ذات عقد باشد. در توضیح این نوع شرط باید گفته شود که هر عقد و قراردادی برای به وجود آمدن اثری حقوقی که در قانون به آن اشاره شده است، منعقد می­‌شود؛ برای مثال عقد نکاح منعقد می­‌شود تا میان زن و مرد رابطه­‌ی زوجیت به وجود آید و عقد بیع (خرید و فروش) منعقد می­‌گردد تا خریدار مالک چیزی شود که آن را خریداری نموده است.

---

منبع: وبسایت چطور