انحلال حزب توده

تاثیر نظام شوروی بر تشکیل حزب تودۀ ایران

حزب توده در شرایطی تشکیل گردید که نیروهای مسلح شوروی و متحدان غربی آن ایران را عرصۀ فعالیت‌های خود قرار داده بودند و دیکتاتوری رضاشاه را ساقط کرده بودند. حزب توده نیز از آغاز فعالیتش مبارزه با فاشیسم را مورد توجه قرار داد و در چارچوب اتحاد شوروی و غرب از حمله جدی به انگلستان نیز خودداری کرد. حزب در راه دوستی با انگلستان تا بدانجا پیش رفت که در نشریه خود نوشت: «ملت ایران به دوستی و حسن‌نظر انگلستان که صد درصد به نفع کشور ماست دلبستگی شدید دارد...» 

موسسان این حزب که از آغاز با اتکا بر نظریه‌های مارکسیستی آن را پایه‌ریزی کرده بودند، در اوج حاکمیت نیروهای شرق و غرب بر ایران، جهت مخدوش نکردن رابطه متفقین در برابر آلمان نازی از تبلیغات کمونیستی خودداری کردند، و به جای نهادن نام کمونیست بر حزب خود، با صلاحدید شوروی نام «حزب توده» بر خود نهادند.

سران حزب از اعتراف به ماهیت کمونیستی آن به شدت پرهیز کردند. عبدالصمد کامبخش یکی از اعضای کمیته مرکزی حزب که به توصیه شوروی به حزب راه یافته بود، در مصاحبه با خبرنگاران انگلیسی که از او پرسیده بودند: آیا کمونیست هست؟ اعلام کرده بود «در ایران حزب کمونیستی وجود ندارد، که من عضو آن باشم» و خود را طرفدار مشروطیت واقعی اعلام کرده بود.

هیات اجرایی موقت حزب توده پس از ماجرای آذربایجان، حزب را چنین تعریف کرده بود: «حزب توده ایران، حزب ضد فاشیست، حزب دمکراتیک و دشمن ارتجاع، حزب طرفدار کارگران و دهقانان، طرفدار دوستی با شوروی و کلیه کشورهای ضد امپریالیست و دمکراتیک جهان و مخالف با امپریالیسم و دست‌پروردگان آن در ایران است.» و از معرفی خود به عنوان یک حزب مارکسیست ـ لنینیست و متعلق به طبقه کارگر، آنچنان که بعد‌ها بیان کردند، خودداری کرد.

اردوگاه دمکراتیک و ضد دمکراتیک در تعریف حزب

نظریه‌پردازان حزب توده جهان را همانند استالین، به دو اردوگاه دمکراتیک و ضد امپریالیست، امپریالیست و ضد دمکراتیک تقسیم می‌کردند. شوروی، مدار و محور اردوگاه نخست تلقی می‌شد. احسان طبری در کتاب «الفبای مبارزه» که در دوران حیات استالین نوشته شده بود، نوشت: «از آنجا که شوروی نخستین و نیرومند‌ترین کشور سوسیالیستی و پایگاه استوار سوسیالیسم است، لذا دوستی با اتحاد شوروی و حزب کمونیست اتحاد شوروی که لنین آن را بنیاد نهاده یعنی «سویتیزم» به نظر حزب، یکی از بخش‌های مهم انترناسیونالیسم پرولتری است.» به نظر وی کم بها دادن به دوستی به شوروی برای یک ایرانی «خطای محض» است. لکن در عمل حزب توده از‌‌ همان آغاز شوروی‌گرایی را جانشین انترناسیونالیسم کارگری کرد. این امکان نیز وجود دارد که حزب توده برای بهره‌برداری از حمایت شوروی، این همسایه قدرتمند شمالی چنین سیاستی را در پیش گرفته بود.

حزب توده بر اساس آموزش‌های استالین که حمایت از انقلاب جهانی بدون حمایت از شوروی را در جبهه ضد انقلاب قرار گرفتن می‌دانست، در ضمیمه مردم صریحا نوشت: «حزب، امروز نیز مانند هر وقت دیگری عقیده دارد ملاک انقلابی بودن هر حزب و هر گروه و فردی، دوستی و احترام وی به کشورهای سوسیالیستی و در درجه اول به کشور اتحاد جماهیر شوروی است، که لنین بزرگ‌ بانی و بنیانگذار آن است.» 

حزب توده بر این اساس به شدت اعتقاد داشت که هیچ حرکت ضد امپریالیستی، بدون بهره‌گیری از کمک‌های اردوگاه شرق، و بدون اتکا بر آن‌ها نمی‌تواند به پیروزی واقعی دست یابد.

گروهى از رهبران حزب توده، اقدامات خود را در این دوره سرنوشت ساز موجه دانسته اند، هر چند سال بعد از كودتاى ۲۸ مرداد ،۱۳۳۲ رهبرى حزب رسماً به اشتباه خود در جریان نهضت ملى اعتراف كرد.در سال هاى پس از كودتا روند فعالیت هاى حزب توده كاملاً رو به افول گذاشت و در دوره اى به فعالیت هاى بسیار محدود در خارج از كشور خلاصه شد. ساواك با موفقیت فعالیت هاى حزب را سركوب كرد، پایگاه مردمى حزب در اثر دگرگونى هاى اجتماعى و اقتصادى از میان رفت و رهبران سالخورده آن به تدریج از دور خارج شدند.

علاوه بر این انشعاب هاى متعدد موقعیت حزب را تضعیف كرد. این وضعیت تا آستانه انقلاب ادامه یافت تا اینكه در شرایط بحرانى سال ،۱۳۵۷ فعالیت هاى حزب توده در ایران دوباره آغاز شد و 13 اردیبهشت 1362 حزب توده، توسط دولت ایران منحل اعلام شد. 


پی نوشت:
1- موسسه مطالعات و پژوهش های سیاسی
2- تاریخ ایرانی