آیا انقلاب اسلامی اسطوره اراده جمعی بود

میشل فوکو فیلسوف اجتماعی فرانسه، یکی از اندیشمندانی می باشد که توجه ویژه ای نسبت به انقلاب اسلامی ایران نشان داده است. این فیلسوف بزرگ عالم غرب، که هیچ گونه پیوندی با مردم ایران نداشت، قبل از پیروزی انقلاب به حمایت از انقلاب و مردم ایران برمی خیزد؛ اما درست بعد از پیروزی انقلاب مطالبی از او منتشر می شود که ظاهراً نشان می دهد نظر او نسبت به این انقلاب تغییر کرده است.

تحلیل میشل فوکو از انقلاب ایران با عنوان ایران ها چه رویایی در سر دارند؟ و مصاحبه‌ای با عنوان"روح یک جهان بی روح"  با کلربریر و پیر بلانشه خبرنگاران روزنامه فرانسوی  لیبراسیون در ایران که در سال 1979 در کتابی به نام ایران: انقلاب برای خدا منتشر شد که ماحصل دو سفر او به ایران در دوران منازعه ی انقلابی ایران در شهریور و آبان 1357 بود، به سبب اعتبار نویسنده، همواره به قضاوتهای مختلفی دامن زده است. بدین اعتبار، می‌توان همچنان به سراغ او رفت و به این پرداخت که تحلیل او به چه وجوهی از انقلاب ایران توجه می‌داد؟

اراده جمعی در نگاه فوکو

فوکو یکی از مشخصه‌های بارز جنبش انقلابی ایرانیان را در این نکته می‌داند که اراده‌ای مطلقاً جمعی را نمایان می‌کند. اراده جمعی، به تعبیر او اسطوره‌ای سیاسی یا ابزاری نظری است که حقوقدانان یا فیلسوفان تلاش می‌کنند به کمک آن نهادهای اجتماع را تحلیل یا توجیه کنند؛ در این معنا، اراده جمعی را هرگز کسی ندیده است و اظهار می‌دارد که خود او اراده جمعی را موجودیتی مثل خدا یا روح تلقی می‌کرده است که هرگز کسی نمی تواند با آن روبه‌رو شود «اما ما در تهران و سرتاسر ایران با اراده جمعی یک ملت برخورد کردیم، و خب باید به آن احترام بگذاریم، چون چنین چیزی همیشه روی نمی‌دهد ... این اراده جمعی که در نظریه‌های ما همواره اراده‌ای کلی است در ایران هدفی کاملاً روشن و معین را برای خود تعیین کرده و بدین‌گونه در تاریخ ظهور کرده است».

برای فوکو که تاریخ را با مفهوم گسستها به تحلیل می‌نشیند انقلاب ایران همچون سایر انقلابها یک رخداد گسست‌آفرین در تاریخ جلوه می‌کرد: عامل تغییرات بنیادین  انقلاب و تقسیم کننده  تاریخ به قبل و بعد از خود.

 و البته فراتر و بنیادی‌تر از آن، در خواستِ تغییر خویشتنِ ایرانیان: «باید خودمان را تغییر دهیم. باید شیوه‌ بودنمان، و رابطه‌مان با دیگران، با چیزها، با ابدیت، با خدا و غیره کاملا تغییر کند و تنها در صورت این تغییر ریشه‌ای در تجربه‌مان است که انقلابمان، انقلابی واقعی خواهد بود». فوکو برای ریشه‌یابی و تبیین این اراده جمعی به سراغ امکانهایی در مذهب تشیع می‌رود.

فو کو در کوران مبارزات انقلابی مردم ایران و به درخواست یک نشریه ایتالیایی، روزنامه مشهور «کوریر دلا سرا»[1] طی دو مسافرت در سال 1357 از 25 شهریور تا 2 مهر و 17 تا 24 آبان به تهران آمده است. او در مدت اقامت خود در ایران، نُه مقاله با عناوین گویا و جالب توجه برای این روزنامه ارسال می دارد: «ارتش، زمانی که زمین می لرزد»، «شاه صد سال دیر آمده است »، «تهران دین بر ضد شاه »، «ایرانی ها چه رؤیایی در سر دارند؟»، «شورش با دست خالی»، «آزمون مخالفان»، «شورش ایران روی نوار ضبط صوت پخش می شود» و «رهبر اسطوره ای شورش ایران ».

فوکو و بعد از انقلاب

مواضع فوکو پس از انقلاب که  از جمله در «نامه سرگشاده به مهندس بازرگان» ابراز شد، طیفی از تحلیلها را در واکنش به همراه داشت: از تلقی آن به عنوان تلاش فوکو برای کاستن از فشار مخالفان انقلاب ایران در غرب بر همدلی او با انقلاب تا جان‌سختیِ ذهنیت شرق‌شناسانه حتی در تفکر پساساخت‌گرایانه. با این‌همه به نظر می‌رسد پاسخی دیگر نیز قابل احصاء باشد؛ چارلز تیلی در مقدمه‌ای که برای تحلیل انقلابها بیان می‌دارد، دو وجه انقلاب را از هم تمیز می‌دهد: وضعیت انقلابی (مرحله درگیری منازعه قدرت میان حاکمیت مستقر و انقلابیون) و نتایج انقلابی (مرحله استقرار حاکمیت جدید). 11 در این معنا، باید در نظر داشت که تحلیل فوکو از انقلاب اسلامی اساساً ناظر به مرحله «وضعیت انقلابی» یا وجه سلبی جنبش انقلابی ایران بوده است (که با توجه به خاص‌بودگی (Particularity) این جنبش در مقابل جهان‌شمولیت (Universality) پارادایم مدرن توجه فوکو را به خود جلب کرده بود) نه مرحله «نتایج انقلابی» یا  وجه ایجابی جنبش انقلابی (که بحث فوکو ناظر به آن نبوده است). در این خصوص، مراجعه به سخن فوکو در تحلیل انقلاب اسلامی همچنان راهگشاست: «زمانی فرا خواهد رسید که این پدیده که تلاش می‌کنیم درکش کنیم و ما را به شدت مجذوب خود کرده است، یعنی خود تجربه انقلابی، خاموش خواهد شد ... آنگاه نیروهای متفاوت سیاسی و جریانهای متفاوت سر بر خواهند آورد ، سازشهایی صورت خواهد گرفت و من به هیچ وجه نمی دانم چه کسی پیروز خواهد بود و گمان نمی کنم زیاد باشند کسانی که بتوانند از هم اکنون این را پیشگویی کنند» 

پی نوشت:
1- موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران 
2- پایگاه اطلاع رسانی حوزه

---