نقش مشورت و شوراها در اسلام

 
مشورت کردن در زندگی فردی و اجتماعی یک اصل عقلی و دینی است. اگر یک نفر در زندگی فردی خود بدون مشورت کاری را انجام دهد و شکست بخورد آسیبی به جامعه و مردم دیگر نمی خورد اما اگر در امور اجتماعی مشورت کردن تعطیل شود و فقط با نظرات شخصی شهر و کشور اداره شود و به هر دلیل طرح ها شکست بخوردند، در حقیقت به انسان های زیادی آسیب وارد می شود.

اهمیت مشورت

مشورت و واژه‌های مترادف آن از ماده شور و در لغت از شار، «شارالعسل» به معنای بیرون آوردن عسل ناب از کندو گرفته شده‌ است[1] و در اصطلاح برخورداری از هم‌فکری در کارها و رأی تخصصی خردمندان برای انتخاب‌ اصلح است. زیرا مشاوره موجب رهنمون شدن به سوی بهترین اندیشه و محکم‌ترین نظر و دور ماندن از خودپسندی و خودرأیی است که گاه شکست‌های جبران ناپذیر را در پی‌ دارد.
 

شورا در اسلام

«مشورت» به ویژه در امور اجتماعى و آنچه به سرنوشت جامعه مربوط است، از مهم ترین مسائلى است که اسلام آن را با دقّت و اهمیّت خاصّى مطرح کرده و در منابع اسلامى و تاریخ پیشوایان بزرگ اسلام جایگاه ویژه‏ اى دارد. کلمه شورا در آیه 159 سوره آل عمران: «وَ شاوِرْهُمْ‏ فِی الْاَمْرِ» و آیه38 از سوره شورى «وَ اَمْرُهُمْ‏ شُورى‏ بَیْنَهُمْ» نیز به معنای کارى است که در آن نظرخواهى مى‏ شود.
«حَقّ عَلَى الْعاقِلِ انْ یُضیفَ الى رَایِهِ رَاىَ الْعُقَلاءِ وَ یَضُمَّ الى عِلْمِهِ عُلُومَ الْحُکَماءِ؛ [2] سزاوار است که عاقل راى و فکر سایر عقلا را به راى و فکر خود اضافه کند، و علوم دانشمندان را به علم خود ضمیمه نماید و از مجموع آنها براى کارهاى مهم تصمیم ‏گیرى کند.»  
 امام حسن(علیه السلام) نیز در این زمینه مى ‏فرماید: «مَا تَشاوَرَ قَوْمٌ اِلَّا هُدُوا الى‏ رُشْدِهِمْ‏؛ [3] هیچ جمعیّتى در کار خود با یکدیگر مشورت نکردند مگر این که به خیر و صلاح خویش رهنمون شدند.

آیا مشورت کردن واجب است؟

علمای متقدم اسلام در جواب این که مشورت واجب است یا مستحب، بدین صورت اختلاف پیدا کرده اند: بعضی از آن ها قایلند واجب است; مثل ابوبکر البصاص (370 ه)، الرازی (660 ه)  و بعضی از آن ها قایلند که مشورت واجب نیست، بلکه مستحب است; مثل شافعی (204 ه)، غزالی (505 ه).
علما و فقها و نویسندگان معاصر اسلام نیز دو قسم شده اند: بعضی مشورت را بر حاکم و مردم، هر دو لازم و واجب می دانند و بعضی نیز چنین اعتقادی ندارند.
سید قطب می گوید: «همان گونه که برای مسلمان ترک نماز جایز نیست، ترک مشورت نیز جایز نیست، به خصوص در کارهایی که در ارتباط با مصالح عمومی جامعه است.» [4]
 امام سید محمدباقر صدر (رحمه الله) نیز همین مطلب را بیان می دارد. [5]

شورا در جهت اهداف جامعه مدنی

جامعه مدنی تعاریف مختلفی دارد اما یکی از تعاریف مشهورش این است که:
جامعه مدنی به مفهوم نهادهای واسط میان مردم و دولت، آن را، مجموعه‌ای متشکل از افرادی که با اراده و انتخاب خود و مستقل از دولت، گروه‌ها و انجمن‌هایی را تشکیل می‌دهند و مجموعه‌ای از نهادها و تشکل‌ها که فارغ از دخالت قدرت سیاسی حاکم، وجود دارند، می‌داند.
در جامعه مدنی دولت و حکومت حرف آخر را نمی زنند بلکه مردم نیز در سیاست و در سرنوشت جامعه و کشور شرکت دارند و برای اهداف خود تلاش می کنند.
شوراها به خصوص شوراهای شهرها گرچه کاملا مستقل نیستند اما از آن جهت که تعدادی از مردم، به نمایندگی از خود مردم، برای حل معضلات اجتماعی_سیاسی تلاش می کنند، می توان شوراها را نهادی مردمی و در جهت اهداف جامعه مدنی دانست. 

---

پی نوشت ها:
[1] لسان العرب،ج4، ص 434
[2] تصنیف غرر الحكم، ص 55، ح 489
[3] تحف العقول ، ص 164
[4] سیدقطب، فی ظلال القرآن، ج 5، ص 229
[5] سیدمحمدباقر صدر، الاسلام یقود الحیاة، ص 152

منابع:
پژوهشکده باقر العلوم علیه السلام
سایت حوزه
سایت آیت الله مکارم شیرازی
پژوهشگاه علوم انسانی