بدعت بودن مجالس ترحیم برای اموات

شبهه
یکی از شبهات وهابیت این است که مجالس ترحیم، خیرات و سوگواری برای اموات بدعت است و هچ سودی به حال آنان ندارد. بنابراین هرکه به امور اعتقاد داشته باشد و به آن عمل کند بدعت گذار به حساب می آید.

وهابیت با سلاح بدعت بر علیه بسیاری از اموری که مورد پسند آنان نیست برخاسته اند. آنان ادعا می کنند که طلب قرآئت فاتحه در مناسباتی برای اموات و نیز اقامه سوگواری، اطعام و خیرات و اجاره کردن کسی برای قرآئت قرآن برای آنان همگی بدعت اند و هیچ سودی به حال مرده ندارند.[1]

البته برخی از آنان در مورد صدقه می گویند به دلیل آیه «وَأَنْ لَیْسَ لِلْإِنْسَانِ إِلَّا مَا سَعَى»[2] ثواب صدقه به اموات نمی رسد. [3]

پاسخ شبهه
در پاسخ این شبهه و ادعای وهابی‌ها باید گفت که این امور هیچ سنخیتی با بدعت ندارند چه اینکه خداوند بر هرکاری ممکنی قدرت دارد و هیچ مشکلی از ایصال ثواب این امور به اموات در خدایی خداوند به وجود نمی آید.

افزون بر این جواب عقلی، اهل سنت با مراسم فاتحه و تلاوت قرآن و خیرات و صدقات و حتی نماز خواندن و روزه گرفتن برای اموات و رسیدن ثواب این امور به روح آنان، مخالفت ندارند و برخی از اهل سنت فقط در نماز خواندن برای میت و قرآن خواندن با اجاره را مورد اشکال قرار داده اند. بلکه این وهابیت و تکفیری‌ها هستند که بر طبق ذوق و خیال رهبران این فرقه‌ها مثل ابن تیمیه در قرن هفتم و محمد ابن عبدالوهاب در قرن دوازدم هجری با آموزه های مسلم دین مبین اسلام و احادیت صحیح در کتابهای معتبر اهل سنت مخالفت کرده و به این عقاید منحرف و روشن فکرانه دامن زده و بر مبنای معنویت زدایی و تقدس زدایی در کنار توسل و شفاعت و زیارت، خیرات و تلاوت قرآن و مجالس ترحیم و امثال اینها برای اموات را بی فایده و مساوی با شرک و کفر می‌دانند.

یکی از چیزهای که وهابیت و تکفیری‌ها زیاد به آن دامن می زنند انکار همین مراسم فاتحه و تلاوت قرآن و صدقه دادن و خیرات… برای اموات است و این کار را مخالف با اسلام تبلیغ می کنند. در حالی که این سخن آنان برخلاف احادیثی است که در متون معتبر اهل سنت نقل شده و برخلاف عقیده اهل سنت است که در کتاب های اعتقادی به آنها پرداخته شده است.

حدیثی که در اکثر کتاب های تفسیری، فقهی، و حدیثی اهل سنت از رسول خدا(ص) نقل شده است این سخن تکفیری ها را باطل نموده و مخالفت آن را با اسلام ثابت می گرداند. ما فقط به ذکر چند نمونه از این سه دسته کتابهای اهل سنت اکتفا می‌کنیم:

قال رسول الله صلى الله علیه و سلم : « إذا مات الإنسان انقطع عمله إلا فی ثلاث صدقة جاریة أو علم ینتفع به أو ولد صالح یدعو له؛ یعنی رسول خدا (ص) فرمود هنگامی که انسان بمیرد عمل او قطع می شود مگر در سه چیز؛ صدقه­ای جاری، علمی که از آن نفع برده شود و فرزن صالح که برای او دعا کند».[4]

در صحیح ابن حبان یکی از صحاح سته اهل سنت آمده است: «أَخْبَرَنَا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ هَاجِكٍ الْهَرَوِیُّ حَدَّثَنَا عَلِیُّ بْنُ حُجْرٍ حَدَّثَنَا إِسْمَاعِیلُ بْنُ جَعْفَرٍ عَنِ الْعَلاءِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ أَنّ النَّبِیَّ (ص) قَالَ إِذَا مَاتَ الإِنْسَانُ انْقَطَعَ عَمَلُهُ إِلا مِنْ ثَلاثٍ صَدَقَةٍ جَارِیَةٍ أَوْ عِلْمٍ یُنْتَفَعُ بِهِ أَوْ وَلَدٍ صَالِحٍ یَدْعُو لَهُ».[5]

در صحیح این خزیمه نقل شده است: «… عن عبد الله بن أبی قتادة عن أبیه قال سمعت رسول الله (ص) یقول خیر ما یخلف المرء بعده ثلاثا ولدا صالحا یدعو له فیبلغه دعاؤه أو صدقة تجری فیبلغه أجرها أو علم یعمل به بعده؛ پیامبر اسلام (ص) فرمود بهترین چیزی که بعد از مرگ برای آدم بجا می ماند سه چیز است فرزن صالحی که برای او دعا می­کند و دعایش به او می رسد و صدقه ای که جاری می شود و اجر و ثوابش به او می رسد و علمی که بعد از او به آن عمل می شود».[6]

در شرح های کتابهای حدیثی نیز به این حدیث پرداخته شده و توضیحاتی مفصلی برای آن ارائه گردیده است از جمله: مرقات المفاتیح، ج7 ص355 و نهایة المحتاج إلى شرح المنهاج، ج1 ص 38 و سایر شروح که نیازی به ذکر همه آنها نیست.

از میان کتب فقهی، از کتاب مغنی این حدیث را  که دنباله ای هم دارد نقل می کنیم: « إذا مات ابن آدم انقطع عمله إلا من ثلاث صدقة جاریة أو علم ینتفع به أو ولد صالح یدعو له و خبر سعد بن عبادة قال یا رسول الله إن أمی ماتت أفأتصدق عنها قال نعم قال أی الصدقة أفضل قال سقی الماء رواهما مسلم وغیره». معنای ذیل حدیث اینست که سعد بن عباده از رسول خدا (ص) پرسید یا رسول الله مادرم فوت نموده آیا می توانم از طرف او صدقه بدهم؟ رسول خدا فرمود بلی و پرسید چه صدقه ای بهتر است فرمود سیراب نمودن.[7]

ابن ابی العز حنفی که مخالف با علم کلام و استدلالات عقلی است در کتاب شرح عقیدة الطحاویه که یک کتاب اعتقادی معتبر اهل سنت و مبتنی بر احادیث نبوی می باشد و در عصر حاضر در مدارس دینی اهل سنت تدریس می گردد، درباره خیرات و صدقه و اعمال دیگر برای مرده ها سخنان مفصلی در منفعت و فوائد این امور برای آنان بیان داشته است و دلایل برخی را که در نفی منفعت این امور برای مردگان بیان کرده با احادیث و روایات رد نموده است. و ما به برخی از مطالب او در اینجا اشاره می‌کنیم:

او  در شرح «و فی دعاء الاحیاء و صدقاتهم منفعة للاموات» می ­گوید: « اهل سنت اتفاق بر این دارند که اموات از دو نوع کارهای زنده­ها نفع می برند یکی اینکه خود میت در زمان حیات خود چیزی را به جای گذاشته و سبب آن را ایجاد کرده باشد و زنده ها به آن عمل کند(مانند وقف و علم و امثال اینها) و دوم دعاء مسلمانان و استغفار آنان و صدقه دادن و انجام دادن حج برای آنها. از محمد بن الحسن نقل شده که ثواب نفقه و حج برای اموات می رسد و عامه­ی علماء بر این است و همه اینها درست و صحیح است. ولی در عبادات بدنی مانند روزه و نماز و قرائت قرآن و ذکر گفتن برای اموات در میان علماء اختلاف وجود دارد. ابوحنیفه و احمد بن حنبل و جمهور سلف بر این عقیده اند که ثواب این امور که از طرف زنده ها انجام می شود نیز به مرده ها می رسد و مشهور در مذهب شافعی و مالک اینست که ثواب اینها به مرده ها نمی رسد. و کسانی که می گویند که نه دعاء و نه صدقه و نه امور دیگری هیچ کدام برای مرده ها نفعی ندارند آنان از بدعت گذاران به شمار می آیند و سخن آنان با قرآن و سنت مردود است ولی آنان با آیات متشابه از قرآن بر اعتقاد شان استدلال می کنند مانند «و ان لیس للانسان الا ما سعی»[8] و «و لا تجزون الا ماکنتم تعلمون»[9] و « لَها ما كَسَبَتْ وَ عَلَیْها مَا اكْتَسَبَت»[10] در حالی که از طرف رسول خدا(ص) ثابت شده است که فرمود:« إذا مات ابن آدم انقطع عمله إلا من ثلاث صدقة جاریة أو ولد صالح یدعو له أو علم ینتفع به من بعده».

 ابن ابی العز حنفی در مقابل آنانی که می پندارند ثواب عملی که خود میت در زندگی اش سبب آن را ایجاد نکرده باشد، به آنان نمی رسد گفته است دلیل بر این مطلب که ثواب اعمال زنده در غیر آنچه که خود میت سبب آن را در زمان زندگی اش ایجاد کرده، قرآن و سنت و اجماع و قیاس می باشد:

 از قرآن این است که خداوند فرموده:« وَ الَّذینَ جاؤُ مِنْ بَعْدِهِمْ یَقُولُونَ رَبَّنَا اغْفِرْ لَنا وَ لِإِخْوانِنَا الَّذینَ سَبَقُونا بِالْإیمان‏»[11] این آیه شریفه دلالت بر این دارد که مردگان از دعا و استغفار زنده ها نفع می برند.

اجماع نیز دلالت بر این دارد که مرده‌ها با دعاء و استغفار زنده‌ها  که در سنت آمده و در نماز جنازه خوانده می شوند، نفع می برند و نیز از دعاهایی که بعد از دفن بر قبر آنها خوانده می شوند نفع می برند. از عثمان خلیفه سوم نقل شده هنگامی که رسول خدا(ص) ار دفن میت فارغ شد بر آن ایستاد و گفت: «استغفروا لأخیكم وأسألوا له التثبیت فإنه الآن یسأل» یعنی دستور داد که برای برادر تان استغفار کنید زیرا او الان این را از ما می خواهد. هم چنان دعاهایی که در هنگام زیارت قبور چنانچه که در صحیح مسلم نقل شده دلیل بر این است که اموات از دعای زنده‌ها بهره می برند. از رسول خدا نقل شده است که آن حضرت اصحابش را می آموخت که هنگامی که به زیارت قبور می روند بگویند:  «السلام علیكم أهل الدیار من المؤمنین والمسلمین وإنا إن شاء الله بكم لاحقون نسأل الله لنا ولكم العافیة. در صحیح مسلم نیز آمده که عائشة از رسول خدا(ص)  پرسید: كیف تقول اذا استغفرت لأهل القبور قال قولی: السلام على أهل الدیار من المؤمنین والمسلمین ویرحم الله المستقدمین منا ومنكم والمستأخرین وإنا ان شاء الله بكم لاحقون».

ابن ابی العز درباره ثواب صدقه برای مرده ها از صحیح بخاری حدیثی را  نقل می کند که وقتی مادر سعد بن عباده وفات کرد خود او غائب بود و سپس نزد رسول خدا (ص) آمد و عرض کرد یا رسول الله مادرم فوت نموده و من غائب بودم آیا اگر صدقه بدهم نفعی برای او دارد؟ حضرت فرمود بلی. سپس ابی العز می گوید این گونه احادیث در سنت فراوان است.

در باره رسیدن ثواب روزه به اموات می‌گوید که در صحیح بخاری و مسلم از عایشه نقل شده که رسول خدا(ص) فرمود: کسی که بمیرد و بر گردن او روزه باشد باید ولی او از طرفش آن را بگیرد.  ابو حنیفه گفته است که به جای روزه از طرف او اطعام کند.

در باره رسیدن ثواب حج به مرده ها می گوید که در صحیح بخاری از ابن عباس نقل شده که زنی خدمت رسول خدا(ص) آمد و گفت مادرم نذر کرده بود که حج انجام دهد ولی انرا انجام نداد تا اینکه فوت کرد آیا من می توانم از طرف او حج انجام دهم؟ فرمود حج را از طرف مادرت انجام بده.

ابن ابی العز حنفی می گوید مسلمانان اجماع بر این دارند که دین از گردن میت ساقط می گردد هرچند از طرف اجنبی پرداخته شود. و نیز در شرع  وصول ثواب روزه به میت دلیل بر این است که ثواب قرائت قرآن هم به میت می‌رسد. وقتی که روزه فقط کف نفس از مفطرات است و شارع بر وصول ثواب آن به میت تصریح کرده است چرا نباید ثواب قرائت قرآن که شامل عمل و نیت است به میت نرسد؟[12]

 از آنچه بیان گردید از نظر جمهور اهل سنت و سران مذاهب چهار گانه به دلیل قرآن و سنت و اجماع،  اعمال زنده ها هم در حوزه صدقات و خیرات و دعاء و امثال اینها و هم در حوزه عبادات مثل روزه و حج و تلاوت قرآن، به حال مرده ها نفع دارند و ثواب این امور به آنان می رسد و انجام این کار ها از طرف زنده ها برای مرده ها کار باطل و لغو نمی باشند. بنابراین کسی این کار ها را لغو و باطل و بی فایده برای مرده می داند در برابر مسلمانان و  قرآن و سنت و اجماع قرار گرفته و امر مسلم و مشروع اسلامی را انکار کرده و به گفته ابن ابی العز حنفی خود آنان بدعت گذار هستند.

پی نوشت:
[1] . صالح بن فوزان بن عبد الله الفوزان،  الإرشاد إلى صحیح الاعتقاد والرد على أهل الشرك والإلحاد، 336، دار ابن الجوزی، چ4، 1420ق/1999م
[2] . نجم، 39.
[3] .  أبو الطیب محمد صدیق خان بن حسن بن علی ابن لطف الله الحسینی البخاری القِنَّوجی،  قطف الثمر فی بیان عقیدة أهل الأثر، ص138، عربستان، وزارة الشؤون الإسلامیة والأوقاف والدعوة والإرشاد، چ1، 1421ق.
[4] . أبو عبد الله محمد بن أحمد الأنصاری القرطبی جامع لأحكام القرآن (تفسیر قرطبی) ، ج1ص3 ، ،: دار الشعب – القاهرة و التفسیر الكبیر أو مفاتیح الغیب، فخر الدین محمد بن عمر التمیمی الرازی الشافعی ، ج2 ص 175 دار الكتب العلمیة – بیروت – 1421هـ – 2000م، الطبعة: الأولى.
[5] . محمد بن حبان بن أحمد أبو حاتم التمیمی البستی، صحیح ابن حبان، ج6 ص286، ، مؤسسة الرسالة – بیروت – 1414 – 1993، الطبعة: الثانیة، تحقیق: شعیب الأرنؤوط.
[6] . محمد بن إسحاق بن خزیمة أبو بكر السلمی النیسابوری، صحیح ابن خزیمه، ج2 ص 122، المكتب الإسلامی – بیروت – 1390 – 1970، تحقیق: د. محمد مصطفى الأعظمی.
[7] . محمد الخطیب الشربینی، مغنی المحتاج إلى معرفة معانی ألفاظ المنهاج ، ج3، ص69، ، دار الفكر – بیروت.
[8] .نجم،39.
[9] .صافات،39.
[10] .بقره، 286.
[11] . حشر،10.
[12] . رک: ابن ابی العز الحنفی، شرح العقیده الطحاویه ، ص511-519، بیروت، المکتب الاسلامی،  چهارم1391ق.

---