احسان به پدر و مادر واجب‌ترین واجبات بعد از توحید

اگر چه تلاوت آیات قرآن و حتی نگاه کردن به صفحات قرآن کریم نیز دارای اجر و پاداش الهی است؛ اما تدبّر در آیات قرآن دستور اکید خود قرآن و سفارش جدی پیامبر اکرم(ص) و ائمه اطهار(ع) است، تا جایی که فرموده‌اند در تلاوت قرآنی که همراه با تدبر نباشد، خیری نیست. .

اما امروز آیه ۲۳ سوره إسراء است: «وَقَضَی رَبُّکَ أَلاَّ تَعْبُدُواْ إِلاَّ إِیَّاهُ وَبِالْوَالِدَیْنِ إِحْسَانًا إِمَّا یَبْلُغَنَّ عِندَکَ الْکِبَرَ أَحَدُهُمَا أَوْ کِلاَهُمَا فَلاَ تَقُل لَّهُمَآ أُفٍّ وَلاَ تَنْهَرْهُمَا وَقُل لَّهُمَا قَوْلًا کَرِیمًا».

و پروردگارت فرمان داده است: جز او را نپرستید! و به پدر و مادر نیکی کنید! هرگاه یکی از آن دو، یا هر دوی آن‌ها، نزد تو به سن پیری رسند، کم‌ترین اهانتی به آن‌ها روا مدار! و بر آن‌ها فریاد نزن! و گفتار لطیف و سنجیده و بزرگوارانه به آن‌ها بگو احترام به پدر و مادر و احسان به آن‌ها از دستورات مهم قرآنی است. (۱)

در این آیه شریفه پس از دستور توحید و عدم پرستش کسی جز خدا، دستور احسان به والدین داده شده است. اینکه قرآن کریم سریعاً به از دستور توحید، دستور احسان به والدین را مطرح می‌کند نشان دهنده اهمیت این امر است علامه طباطبایی(ره) ذیل این آیه و از تقارن دستور توحید و دستور احسان به پدر و مادر چنین نتیجه می‌گیرد که احسان به والدین بعد از مسئله توحید واجب‌ترین واجبات است، هم چنان که مسئله عقوق آن‌ها بعد از شرک به خدا از بزرگ‌ترین گناهان کبیره است.

با پدر و مادرت نیکو معاشرت کن و وادارشان نکن که مجبور شوند در حوائجشان از تو چیزی بخواهند بلکه قبلاً برایشان فراهم کنی، هر چند که خود بی‌نیاز از آن باشند

احسان به پدر و مادر ریشه در فطرت دارد!

احسان به پدر و مادر ریشه فطری دارد و هر انسان پاک سرشتی حتی اگر مسلمان نباشد، دوست دارد به پدر و مادرش نیکی کند. اما این احسان دارای مراتب و درجاتی است. آیه شریفه پس از بحث توحید، بحث نیکی به والدین را مطرح فرمود تا اهمیت آن روشن شود، ولی پس از آن مرتبه کامل این احسان را شرح می‌دهد تا معلوم شود مراد قرآن کریم از احسان به والدین چگونه احسانی است؟ می‌فرماید اگر یکی از آن‌ها یا هر دوی آن‌ها در زمان حیات تو به پیری رسیدند و به واسطه کهولت سن و ضعف جسمانی و تحلیل اعصاب و روان و … نگهداری از آن‌ها بر تو سخت شد، باز هم حق نداری به آن‌ها کم‌ترین حرفی بزنی و حتی صدایت را هم نباید بالا ببری بلکه باید با قول کریم. حرف‌های بزرگوارانه با آن‌ها تکلم کنی. این آن احسانی است که قرآن از ما توقع دارد و ما را به آن سفارش فرموده است.

وَ بِالْوَالِدَیْنِ إِحْسَانًا

در ذیل عبارت «و بالوالدین احسانا» از حضرت صادق (ع) نقل شده است که معنای آیه چنین است: که با پدر و مادرت نیکو معاشرت کن و وادارشان نکن که مجبور شوند در حوائجشان از تو چیزی بخواهند بلکه قبلاً برایشان فراهم کنی، هر چند که خود بی‌نیاز از آن باشند(۲) یعنی؛ هر چه را حدس می‌زنی مورد نیاز والدین تو می‌شود، قبل از به زبان آوردن آن‌ها برایشان مهیا کن!

فَلاَ تَقُل لَّهُمَآ أُفٍّ

و نیز در ذیل عبارات بعدی آیه شریفه آمده است که معنای جمله «فلا تقل لهما اف» یعنی؛ اگر آن‌ها خسته‌ات کردند (حتی) به ایشان اف نگویی و اگر تو را زدند آن‌ها را نرنجانی و بلکه بگویی خداوند شما را بیامرزد. (۳)

از امام صادق (ع) روایت است که فرمودند: کم‌ترین حقوق والدین «اف گفتن» است و اگر خدای تعالی از این کمتر را سراغ داشت، از آن هم نهی می‌فرمود. (۴)

به راستی میان این فرهنگ قرآنی و اسلامی، تا فرهنگ غرب چه قدر فاصله است؟ در آنجا به محض رسیدن سن پیری، والدین را به مراکز نگهداری کهنسالان می‌سپارند و خود را از زحمت آنان راحت می‌کنند. ولی در اسلام توصیه بر این است که نه تنها از پدر و مادر پیرت نگهداری کن بلکه در صورت اذیت و آزار و زحمت، کوچک‌ترین گله‌ای هم بر زبان نیاور، بلکه آنان را دعا کن!

حیف نیست که جامعه امروزی ما از این فرهنگ بالا و والا فاصله بگیرد و راه و رسم دیگران را الگوی خویش سازد؟ البته شاید این سؤال مطرح شود که نتیجه چنین فداکاری و احسانی چیست؟ رسول خدا (ص) در روایتی جواب این سؤال را داده است. ایشان به علی (ع) فرمودند: «علی جان! بدان که رضای خدا تمامش در رضایت والدین است». (۵)

آری وقتی لبخند رضایت را بر لبان پدر و مادر می‌نشانی، گویا خداست که بر تو می‌خندد و خوشحالی خداوند چیزی نیست جز بارش رحمت بیکرانش بر کویر تشنه جان من و تو!

درس بزرگی که این آیه شریفه به ما می‌دهد همان است که صاحب تفسیر بزرگ مجمع‌البیان نوشته است: «پدر و مادر را نباید آزار داد، چه کم چه زیاد». (۶)

با معنایی که در همین تفسیر شریف از این آیه مطرح شده است بحث را به پایان می‌بریم. نقل است که معنای این آیه چنین است که اگر پدر و مادر به مرحله‌ای از پیری برسند که در خود بول کنند، نباید از آن‌ها اظهار تنفر کنی بلکه باید نسبت به آن‌ها همان رفتاری را داشته باشی که آن‌ها در دوران کودکی به تو داشتند!

پی‌نوشت‌:
۱- ترجمه قرآن کریم: آیت‌الله مکارم شیرازی
۲- تفسیر عیاشی، جلد ۲، صفحه۲۸۵
۳- (همان)
۴- اصول کافی، جلد ۲، صفحه ۳۴۸
۵- جامع‌الاخبار، صفحه ۸۳
۶- ترجمه تفسیر مجمع‌البیان، جلد ۱۴، صفحه ۱۱۹

---

منبع: فارس؛ حسین محمدی فام، کارشناس ارشد تفسیر قرآن