انسان مختار یا غیر مختار

شبهه:

با توجه به آیه 36 سوره احزاب خداوند می فرماید هیچ انسانی در مقابل امر پیامبر اختیاری ندارد و پیامبر حق تصرف در زندگی انسان ها را دارد؟؟

برای پاسخ به این شبهه ابتدا باید مقدمه ای را بیان کنیم:

قضاء در انسان به دو دسته تقسیم می شود قضاء تشریعی و قضاء تکوینی. قضاء تشریعی مربوط به فعل تشریعی خداوند است که در ارتباط با انسان و موجودات دیگر چون انسان مطرح می شود و از این جهت دایره آن محدودتر از قضاء تکوینی می باشد. مقصود از قضاء تشریعی این است که حکم افعال بشر از نظر احکام تکلیفی و وضعی به مشیت و اراد الهی باز می گردد و فقط خداوند است که حق تشریع دارد. در مقابل قضاء تکوینی درباره افعال انسان بدین معنا می باشد که خداوند قدرت و توانایی انتخاب و انجام دادن کارها را به اندازه ای محدود و معین به انسان داده است و قضای تکوینی به معنای فرمان تکوینی خداوند به اجرا این اندازه هاست.

حال با این مقدمه به سراغ توضیح مفاد آیه «وَمَا كَانَ لِمُؤْمِنٍ وَلَا مُؤْمِنَةٍ إِذَا قَضَى اللَّهُ وَرَسُولُهُ أَمْرًا أَنْ یَكُونَ لَهُمُ الْخِیَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ ۗ وَمَنْ یَعْصِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ فَقَدْ ضَلَّ ضَلَالًا مُبِینًا»(احزاب/36)[1] در شبهه می رویم،علامه طباطبایی در تفسیر المیزان اینگونه می فرمایند که:« سیاق، شهادت مى دهد بر اینكه مراد از قضاء، قضاء تشریعى، و گذراندن قانون است، نه قضاء تكوینى، پس مراد از قضاى خدا، حكم شرعى او است كه در هر مساله اى كه مربوط به اعمال بندگان است مقرر داشته، و بدان وسیله در شوونات آنان دخل و تصرف مى نماید، و البته این احكام را به وسیله یكى از فرستادگان خود بیان مى كند.و اما قضاى رسول او، به معناى دومى از قضاء است، و آن عبارت است از اینكه رسول او به خاطر ولایتى كه خدا برایش قرار داده، در شانى از شوون بندگان، دخل و تصرف كند، همچنان كه امثال آیه «النَّبِیُّ أَوْلى‏ بِالْمُؤْمِنینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ»(احزاب آیه6) از این ولایت كه خدا براى رسول گرامى اسلام قرار داده خبر مى دهد.»[2]

اگر به سیاق آیه توجه شود هم این آیه در مورد قضای الهی صحبت کرده است و هم در مورد قضای رسول خدا اما این مسئله مشخص است که مراد از قضاء رسول خدا تصرف در شأنی از شوون مردم است نه جعل حکم تشریعی که مختص خداوند است، شأن جعل حکم مختص خداوند است و رسول خدا تنها بیان کننده وحی اوست پس منظور از آیه بی اختیار بودن انسان نیست بلکه منظور تصرف در شأنی از شوون مردم می باشد. از طرفی دیگر این آیه در سیاق آیات دیگر قرار دارد ، كه داستان ازدواج رسول خدا (صلى الله علیه و آله و سلم) با همسر پسر خوانده اش ‍ زید را بیان مى كند، مى توان گفت این ایه به منزله مقدمه براى بیان همین داستان است، و مى خواهد به كسانى كه به آن جناب اعتراض و سرزنش مى كردند، كه داستانش در بحث روایتى این فصل خواهد آمد، پاسخ دهد، كه این مساله ربطى به شما ندارد، و شما نمى توانید در آنچه خدا و رسول حكم مى كند مداخله كنید.

کلام آخر:
با توجه به مطالب فوق و همچنین با توجه به شأن نزول آیه 36 سوره احزاب این نتیجه به دست می آید که از هیچ کجای آیه بحث بی اختیار بودن انسان ها به دست نمی آید و تصرف رسول خدا فقط در شأنی از شوون مردم بوده است که تحت فرمان الهی انجام گرفته است و نه جعل حکمی که فقط مختص خداوند متعال می باشد.

پی نوشت:
[1]. «هیچ مرد و زن با ایمانی حق ندارد هنگامی که خدا و پیامبرش امری را لازم بدانند، اختیاری (در برابر فرمان خدا) داشته باشد؛ و هر کس نافرمانی خدا و رسولش را کند، به گمراهی آشکاری گرفتار شده است!»
[2]. طباطبایی، محمد حسین، المیزان فى تفسیر القرآن، ج 16، ص321.

---

منبع : رهروان ولایت