اولین سفر قبله ی عالم به فرنگ!

 میرزا حسین‏ خان مشیرالدوله، صدراعظم ناصرالدین شاه قاجار، در نخستین سال صدارتش كوشید برای آشنایی شاه با مظاهر تمدن اروپا و ایجاد زمینه‏ های مناسب برای اجرای برنامه ‏های مورد نظر خود در ایران زمینه‏ های سفرِ شاه قاجار را به اروپا فراهم سازد.

.پس از انجام مذاكرات با رؤسای كشورهای اروپایی، امپراتور اتریش و دولت‏های آلمان، فرانسه، بلژیك، سوئیس و ایتالیا آمادگی خود را برای پذیرایی از شاه ایران اعلام كردند.

پس از روسیه شاه از راه ویلنا و کونیگسبرگ به برلین رفت و پس از ملاقات با ویلهلم یکم، امپراتور آلمان و بیسمارک، صدراعظم آن کشور، از راه فرانکفورت، کلن و آخن عازم بلژیک شد. در بروکسل، لئوپولد دوم، پادشاه بلژیک، از او استقبال کرد. چند روز بعد هیئت مهمانداران انگلیسی وارد پایتخت بلژیک شدند و شاه را به انگلستان بردند. در انگلستان، ناصرالدین شاه از بدو ورود به بندر دوور تا پای پله‌های کاخ باکینگهام از طرف پسران ملکه ویکتوریا و بعضی رجال درباری مورد استقبال قرار گرفت و سه روز پس از ورود به لندن، به ملاقات ملکه رفت. در این ملاقات ملکه تا پای پله کاخ به استقبال شاه آمد. شاه همچنین از طرف ملکه به دریافت نشان بند جوراب، بالاترین نشان افتخار انگلستان، مفتخر شد. پس از بریتانیا از راه دریای مانش به فرانسه رفت و در پاریس با پاتریس دو مک ماهون، رئیس‌جمهور فرانسه، ملاقات کرد و سپس از راه سوئیس و ایتالیا عازم وین شد. در ایتالیا با ویکتور امانوئل دوم ملاقات داشت و در وین مورد استقبال رسمی فرانسوا ژوزف قرار گرفت.

سفرهای سه‌گانه ناصرالدین شاه به اروپا در سال ۱۲۹۰ ه. ق (۱۸۷۳م) با همراهی حاجی میرزا حسین خان سپهسالار، وزیر علوم و فواید عامه، سفیر ایران در پترزبورگ، چند تن از شاهزادگان، دکتر تولوزان، طبیب فرانسوی و عکاس‌باشی و... آغاز شد. این سفر که دو مرتبه دیگر در سال‌های ۱۲۹۵ ه. ق و ۱۳۰۶ نیز تکرار شد، برای ایران و ایرانیان دستاوردهای بسیاری داشت؛ روبرو شدن شاه ایران با نظم و هماهنگی نهاد‌ها و مؤسسات در کشورهای غربی، بازدید از تأسیسات نظامی و غیر نظامی این کشور‌ها، امضای قرارداد‌ها و به طور کلی قرار گرفتن در برابر تکنولوژی غرب، در ادامه کشورداری ناصرالدین شاه نقش بسزایی ایفا کرد.

شاه در این سفر‌ها با رؤیای تأسیس چنین نهادهایی لحظات می‌گذراند، چنانچه در بخشی از خاطرات خود آورده است: «با یحیی‌خان و امین‌السلطان رفتم به بانک دولتی،... از آنجا رفتم به ضرابخانه،... اگر ضرابخانه طهران ما راه بیفتد انشاالله از این بهتر خواهد شد.» البته ناصرالدین شاه در اروپا علاوه بر بازدید از مؤسسات دولتی، در مهمانی‌های رسمی و نمایشگاه‌ها نیز شرکت می‌کرد که این حضور نیز بر جامعه ایران به خصوص دربار و حرمسرای ناصرالدین شاه تأثیر فراوانی گذاشته است.

سوغات ناصرالدین شاه از فرنگ!

ناصرالدین شاه با بازگشت از سفر اول خود به اروپا، در اولین اقدام فرمان احداث راه‌آهن را داد و قطار یا به گفته عامه مردم ماشین دودی را در فاصله تهران تا ری راه‌اندازی کرد که البته امتیاز این فعالیت در دست دولت انگلیس، و یک مهندس فرانسوی به نام بواتال boitale بود. تا پایان سه دوره سفر ناصرالدین شاه یعنی سال ۱۳۰۶ق. ه راه آهن ایران در دو منطقه دیگر نیز برقرار شد، آمل- محمود آباد و جلفا- تبریز؛ که امتیاز راه آهن جلفا- تبریز نه در اختیار انگلیس بلکه روس‌ها بود.

با گذشت زمان و در پس هر سفر اعلیحضرت به اروپا مجموعه فعالیت‌ها برای نزدیکی ایران به کشورهای اروپایی و رسیدن به توسعه آن‌ها بیشتر می‌شد و در این بین ما شاهد آن هستیم که در پی این سفر‌ها شاه به تأسیس ضرابخانه، اداره پست و تلگراف و تغییر و اصلاح در هیأت دولت و امور نظامی مبادرت می‌ورزید. در میان این اصلاحات و تغییر، پوشش مردم نیز مصون نماند و شاه صاحبقران به نزدیک کردن پوشش زنان ایرانی و اروپایی نیز همت گماشت.

با این همه، دو سفر دیگر شاه نیز، برای خوشگذرانی بود نه یافتن راه ترقی. همچنین هزینه‏ های سرسام ‏آور و كمرشكن این مسافرت‏های بیهوده، باعث عقب ماندگی هرچه بیشتر مملكت، فقر سراسری و وابستگی بیشتر به اجانب می‏ گردید. در این میان، دربار قاجار برای تهیه مخارج این خوشگذرانی‏ها، مجبور بود كه به بیگانگان دست نیاز دراز كند و امتیازهای وطن فروشانه‏ ای را به آنان واگذار كند كه بیش از پیش، اقتصاد ایران را درهم می‏كوبید. امتیازاتی كه برخی از آنها، تا بیش از شصت سال نیز ادامه داشت.


پی نوشت:
1- مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی
2- تاریخ ایرانی

---