شوش یکی از مهمترین پایتخت های تاریخی جهان

 ابتدای تاریخ بشر که انسان متمدن با اختراع ذوب فلز و خط به پیشرفت چشمگیری دست یافته بود منطقه بین‌النهرین جایگاه ویژه‌ای داشت. سه تمدن مشهور در این قسمت در جوار یکدیگر می‌زیستند: آشوری‌ها، ایلامی‌ها و بابلی‌ها.

شوش پایتخت ایلام از موقعیت ممتازی برخوردار بود. ایلام در واقع تلفظ آشوری سرزمین هل تم تی به زبان ایلامی است و هل تم تی به معنای سرزمین خدایان است. ایلامی‌ها توانستند برای هزاران سال در پایتخت خود شوش قدم‌های بسیار موثری برای پیشرفت خود و تمدن بشر بردارند، به طوری که پیشرفت خط، معماری، ذوب فلزات و شیشه و هنر پیکرتراشی همگی مدیون مردمان ایلام است. گستره سرزمین ایلام گاهی بسیار وسیع بوده است به طوری‌که گاهی تمامی تمدن‌های بزرگ اطراف خود را مطیع خویش می‌ساختند و تمدن آن‌ها تا مرزهای مصر گسترش می‌یافت.

در آن هنگام شوش علاوه بر پایتخت بودن یک شهر مذهبی و کانون عبادی تمام‌عیار محسوب می‌شد.آثاری که از شوش، هفت تپه، چغازنبیل و ایذه به دست آمده است حقایق زیادی را در مورد نوع زیست و نگاه ایدئولوژیک آن‌ها روشن ساخته است اما بسیاری از سوالات راجع به تمدن ایلامی هنوز در پرده ابهام باقی مانده است.

 طبق اسناد باستانی شوش از مهم‌ترین و باشکوه‌ترین شهرهای باستانی ایران و جهان بوده است و فعالیت‌های باستان‌شناسی در آن ادامه دارد.

این شهر باستانی به همراه آرامگاه دانیال نبی و تحت نام بقعه دانیال نبی/ شهرشوش وتپه‌های مجاور در تاریخ ۲۴ شهریور ۱۳۱۰ با شمارهٔ ثبت ۵۱ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

پرونده محوطه تاریخی شوش در سی و نهمین نشست کمیته میراث جهانی سازمان علمی، فرهنگی و تربیتی ملل متحد (یونسکو) که در ژوئیه ۲۰۱۵ در شهر بن آلمان برگزاری شد با موافقت اعضا به ثبت جهانی رسید. این پرونده توسط متخصصان ایرانی و با مدیریت و ریاست محمدحسن طالبیان معاون میراث فرهنگی ارائه و دفاع شد و به عنوان هجدهمین اثر میراث جهانی در فهرست یونسکو به ثبت رسید.

پرونده میراث فرهنگی شوش شامل کاخ شاپور، کاخ آپادانا، دروازه شرقی، کاخ هدیش، شهر پانزدهم، روستای هخامنشی، مسجد جامع شوش و مجموعه بناهای دوره اسلامی، تپه‌های آکروپول و قلعه فرانسوی‌هاست.

شهر باستانی شوش روزگاری مرکز برخورد دو تمدن مهم بوده، که هریک به سهم خود در دیگری تأثیر داشته‌است، یکی تمدن میان‌رودان و دیگریتمدن عیلام. قرار گرفتن این منطقه در شمال خلیج فارس و نیز همسایگی با میان‌رودان در پیدایش این وضع ویژه تأثیر بسیاری داشته‌است.

از میان آثار باستانی شوش در دوره ایلامی پیکره خدایان جایگاه ویژه‌ای دارد. یک نمونه که در موزه لوور نگهداری می‌شود و از جنس طلاست بسیار چشمگیر است. جام معروف شوش که چند نمونه از آن در اکتشافات باستانی به دست آمده است و یک نمونه آن در موزه لوور فرانسه نگهداری می‌شود اثری بسیار زیبا و سمبولیک است. معبد چغازنبیل و آثاری که در آن کشف شد اوج درخشش تمدن ایلامی را نشان می‌دهد. حفاری‌ها و پژوهش‌های گیرشمن در ابتدای قرن گذشته نشان داد که ایلامی‌ها از عناصر طبیعی مثل شیشه، قیر، فلزات و لعاب کاشی در ساختمان‌سازی استفاده می‌کردند. استفاده از چرخ در ابعاد بزرگ و ایجاد شکاف‌های موازی روی زمین به مثابه ریل از دیگر ابتکارات بی‌نظیر ایلامی‌ها بوده است. نوع روابط اجتماعی و شیوه‌های قانون‌گذاری نیز در دوره ایلامی بسیار جالب توجه است.

شکوه دوباره شوش در دوران هخامنشیان

پس از سقوط ایلامی‌ها شوش برای مدتی اعتبار و شکوه خویش را از دست داد اما با ظهور بزرگ‌ترین سلسله تاریخ یعنی هخامنشیان و به دلیل علاقه و رابطه آن‌ها با ایلامی‌ها، شوش بار دیگر اعتبار و منزلت بسیار یافت.پادشاهان هخامنشی بناهای باشکوه بسیاری در شوش ساختند و سفرای سیاسی کشورها در شوش به دیدار شاه می‌رسیدند. پیوند و تعهد ملل مختلف در ساخت بناهای شوش در آثاری که به دست آمده مشهود است. داریوش در کتیبه‌ای در شوش می‌گوید: «به یاری اهورامزدا کاخ با شکوه شوش را بنا کردم.»

دشت‌های حاصلخیز شوش دیرزمانی شاهد حرکت سربازان هخامنشی برای فتح مصر و یونان بود و جهان متاثر از فعالیت‌های سیاسی بود که در شوش اتفاق می‌افتاد و شوش که در آن زمان چندین هزار سال از عمر خود را سپری کرده بود به بالاترین موقعیت سیاسی رسید. اما با حمله اسکندر به ایران و شکست آریوبرزن در جنگ با یونانیان و ورود آنان به شوش، این شهر دیگر هرگز آن شکوه و عظمت را بازنیافت. نقل است که اسکندر در شوش دستور داد تا سردارانش از دختران نجیب‌زاده ایرانی همسرانی برای خود برگزینند. سربازان اسکندر قبل از عزیمت ایشان به فلات مرکزی ایران، بسیاری از آثار باشکوه هخامنشی در شوش را ویران کردند و شهر در غم شکست ایرانیان به سوگ نشست.

پس از روی کار آمدن سلوکیان شوش به عنوان یک مرکز تجاری، به صورت تقریباً مستقلی اداره می‌شد. چنین وضعیتی تا پایان دوره اشکانی حاکم بود. از معدود آثار مکتوبی که از سلوکیان به دست آمده، کتیبه‌هایی است که در شوش یافت شده است. سلوکیان برای ایجاد ارتباط تجاری قوی‌تر میان شوش و سرزمین‌های دیگر اقدام به کانال‌کشی رودخانه کارون کردند و بدین‌ترتیب ادویه و کالا از هند و عربستان از طریق دریا در بازار شوش تجارت می‌شد. سکه‌های یافت شده در شوش حقایق زیادی از دوره سلوکیه و اشکانی روشن کرده است. در دوره پارتیان شوش متاثر از کشمکش ایران و روم بود و یونانیان به همراه بقایای ایلامی و یهودی و سایر ملل ساکن در شوش اکنون قسمتی از کشور پهناور اشکانی بودند.

در دوره ساسانیان شوش به همراه شوشتر و جندی‌شاپور به عنوان مراکز اقتصادی تولید و صادرات ابریشم به اقصی نقاط جهان مطرح بودند. در ابتدای دوره ساسانی و اواخر پادشاهی شاپور دوم شورش و نافرمانی بوجود آمده در شوش بوسیله حمله شاپور با فیل فرو نشست و شهر به ویرانه‌ای مبدل شد که آثار آن هنوز در شوش وجود دارد. پس از این حادثه شهر شوش به ایران خره‌شاپور به معنی شکوه ایران به دست شاپور تغییر نام داد و در شمال شهر شوش شهر کرخادی لادان ساخته شد که بعدها به ایران آسان کرکواد به معنی کواد ایران را آرام ساخت تغییر نام داد. در این زمان پس از شکست روم از ایران و انتقال اسرای رومی به شمال خوزستان این منطقه تحت‌تاثیر حضور آنان قرار گرفت. با نفوذ مسیحیت شوش به قسمتی از نواحی اسقفی قرار گرفت. با ظهور مانی و آیین او تمام منطقه غرب و شرق تحت‌تاثیر آیین او قرار گرفت و در نهایت مانی در زمان بهرام یکم و با فشار موبدان در زندان بیلاباد (گندی شاپور) از توابع شوش کشته شد.

پی نوشت:
1- روزنامه ابتکار
2-  سازمان میراث فرهنگی و گردشگری ایران

---