درس هایی از مكتب اخلاقی امام جواد(علیه السلام)

سلام اگر امکان دارد نمونه ای از درس های اخلاقی امام جواد(ع) را بگویید؟
ابوجعفر ثانی امام محمدبن علی(علیهماالسلام) مشهور به امام جواد و امام محمدتقی، نهمین اختر فروزان آسمان ولایت نقش اساسی در هدایت مردم به سوی حقیقت داشته و در مقام تعلیم و تزكیه انسانها بسیار كوشیده است.
حضور در مدرسه تعلیم و تربیت ایشان به حكم آیات و روایات واجب است؛ چرا كه یكی از اسوه های كامل انسانیت از سوی خداوند است و عدم فراگیری از آموزه های ایشان به معنای نقص در دین و ایمان خواهد بود. از این رو نویسنده بر خود ضروری دانسته تا در مكتب و مدرسه ایشان حضور یافته و خوشه ای از آن برگیرد و به خوانندگان تقدیم كند.

محبت در اطاعت

براساس آموزه های قرآنی، مسلمان كسی است كه به همه امور از غیب و شهود، رستاخیز و قیامت، فرشتگان و پیامبران، وحی و كتب آسمانی و مانند آن ایمان داشته باشد و هرگز میان پیامبران(ع) فرق نگذارد. (بقره، آیات 136 و 285؛ آل عمران، آیه 84)
هرگونه تفرقه میان پیامبران(ع) یا ایمان به برخی از امور و انكار و كفر نسبت به برخی دیگر (نساء، آیه 150) و نگاه تبعیضی، موجب خروج از اسلام و ایمان و ورود به عالم كفر و انكار است؛ چرا كه میان كفر و ایمان راه میانه ای نیست كه بتوان انتخاب كرد.
در مسئله ولایت نیز باید به این مطلب اشاره كرد كه هرگونه انكار یكی از اولیای الهی و معصومان(ع) و یا سنت و سیره ایشان به معنای كفر خواهد بود، ولایت آنان كه به حكم آیاتی از جمله آیه 59 سوره نساء اثبات شده و موید به حكم امضایی و تشریحی و تفصیلی رسول الله(ص) است، می بایست به طور كامل و مطلق پذیرفته شود.
خداوند سنت و سیره چهارده معصوم(ع) را همان حكم الله دانسته است و از مردم خواسته كه به سنت و سیره ایشان توجه داشته باشند. لذا از هر چیزی كه نهی فرموده می بایست پرهیز كرد و به هر چیز فرمان داده، باید عمل شود؛ (حشر، آیه 7) چرا كه بسیاری از احكام و تفصیل انجام و عمل آن، از طریق پیامبر(ص) و مدینه العلم و اوصیا و اولیا و خلفای واقعی منصوب از سوی خداوند، بیان شده است. از این رو آنان اسوه های حسنه الهی هستند كه باید از ایشان پیروی و اطاعت كرد.(احزاب، آیه 21)
این در حالی است كه برخی بر این باورند كه محبت نسبت به آنان كافی است و همین می تواند انسانها را از عذاب الهی و دوزخ آتشین رهایی بخشد، چرا كه وظیفه اصلی همان محبت است. (شوری، آیه 23) اما باید توجه داشت كه محبت بدون اطاعت محقق نمی شود. خداوند در آیه 31 سوره آل عمران از كسب محبت از طریق اطاعت و پیروی، سخن به میان آورده است. نمی توان مدعی محبت كسی شد و از دیگری اطاعت و پیروی كرد و یا برخلاف دستور و فرمان محبوب رفتار نمود.
پس هر كسی می خواهد محبوب خداوند شود لازم است با اطاعت از چهارده معصوم این راه را بپیماید كه در برگیرنده محبت و اطاعت است. (فرقان، آیه57) البته این وجوب محبت و اطاعت هم برای خود مردم است و سودی به چهارده معصوم نمی رسد (سبا، آیه47) چنانكه سود و زیان ایمان و كفر، به خود آنان می رسد و خداوند بی نیاز از ایمان و كفر مردمان است. پس خداوند باید بر آنها منت گذارد كه اینان را به هدایت و ایمان رهنمون ساخته است. (حجرات، آیه17)
اطاعت از چهارده معصوم(ع) به سبب آنكه انسانهایی خدایی هستند و در مقام مظهریت ربوبیت الهی نشسته اند، عین اطاعت خداوند است؛ (آل عمران، آیات32 و 132؛ آیه 59) و هر گونه تمرد و عصیان نسبت به سخنان و سنت و سیره عملی ایشان به معنای مخالفت با خداوند است. (مائده، آیه 92) و آسیب این مخالفت نیز به خود مردم می رسد و هیچ زیانی برای معصومان(ع) ندارد. (انفال، آیات1 و 20و 46)
كسب رحمت و محبت الهی (نور، آیه56؛ آل عمران، آیات 31و 32) و هر هدایت و كمالی در گرو اطاعت و محبت این اسوه های الهی است كه در ایات بسیاری آمده است. بنابراین باید ایشان را به عنوان محور خداشناسی و متاله شدن و اسوه های كامل بپذیریم و در پی ایشان برویم و دین خود را از آنان بیاموزیم. در این مقام اگر می خواهیم از اسوه های الهی پیروی كنیم می بایست دین داری براساس سبك زندگی آنان را پیشه گیریم و به محضر اهل بیت عصمت و طهارت رفته و از ایشان دین بیاموزیم؛ چرا كه تنها راه رسیدن به هر كمال و هر هدایتی است. امام جواد(ع) در این باره می فرماید: دین شناسی، قیمت هر متاع گرانقدر و نردبان ترقی برای وصول به هر مقام بلندی است. (الحدیث جلد2 صفحه380)
پس اطاعت از امام جواد(ع) همانند اطاعت و محبت نسبت به پیامبر(ص) و نفس و جان آن حضرت (آل عمران، آیه61) یعنی امیرمؤمنان علی(ع) به حكم آیات بسیار، امری واجب است و مخالفت با او در حكم تمرد و عصیان از خداست. پس لازم است تا در مدرسه ایشان حاضر شده و كسب علم و تربیت كرده و رضایت و محبت خداوند و اطاعت او را برای خود به ارمغان آوریم.
امام جواد(ع) درباره ارتباط تنگاتنگ میان محبت و اطاعت حتی گام را از این نیز فراتر می نهد و می فرماید كه حتی اگر كسی به سخن گوینده ای گوش فرادهد، در حقیقت بندگی او را كرده است. آن حضرت می فرماید: كسی كه به سخن گوینده ای گوش فرا دارد با این عمل وی را بندگی كرده است. اگر گوینده سخن از خدا می گوید او خدا را بندگی كرده و اگر ناطق و سخن گو از زبان شیطان و افكار شیطان سخن می گوید، شیطان را بندگی نموده است. (الحدیث جلد2 صفحه129)
براساس آیات و روایات، اینگونه نیست كه پس از رحلت پیامبر(ص) ارتباط آسمان و زمین گسسته شده باشد، بلكه این ارتباط همواره تا قیامت ادامه خواهد یافت و روح اعظم و فرشتگان بر اساس آیات سوره قدر بر اولیای معصوم از اهل بیت عصمت و طهارت (احزاب، آیه33) فرود می آیند و مقدرات كائنات، مشخص ومعلوم می شود. (سوره قدر، دخان، آیات 3 و 4) از این رو امام جعفر صادق(ع) هنگامی كه حدیث می كند، گاه به حكم «كلم الناس بقدر عقولهم، با مردمان به اندازه فهم و درك عقلی ایشان سخن گو» وقتی حدیث می كرد، آن را به واسطه پدران تا خداوند نقل می كرد و گاه دیگر مستقیم می فرمود: قال الله تعالی، بی آنكه واسطه ای را بیان كند؛ چرا كه مستقیم از خداوند می شنید ولی ایشان تشریع جدیدی نداشتند، بلكه بیانگر همان احكام تشریعی بودند كه بر قلب پیامبر(ص) نازل شده بود و به حكم وراثت این علوم به ایشان منتقل می شد و ارتباط برقرار بود.
امام باقر(ع) در این باره فرموده است: امیرالمومنین به ابن عباس فرمود همانا شب قدر در هر سالی هست و در آن شب، امر (سرنوشت و قضا و قدر) آن سال فرود می آید و برای آن امر سرپرستانی است بعد از رسول خدا(ص). ابن عباس گفت: آنها كیانند؟ فرمود: من هستم و یازده تن از فرزندان صلبی من كه امامان محدث باشند. (اصول كافی جلد 2 صفحه 481)

درسهایی از مكتب اخلاقی امام جواد(ع)

بی گمان شناخت اصول دین، امری عقلانی و از دانش حكمت و فلسفه است؛ اما شكی نیست كه همگان در حد و مرزی نیستند كه حقایق عقلانی را نیز به درستی درك كنند؛ چرا كه انسان ها همانند معادن گوناگون هستند و نمی توان كانی زر و سیم و مس و ذغال سنگ یا فیروزه و عقیق و زمرد را یكی دانست. هر كسی در مرتبه عقل برتر باشد همانند زر و آن دیگری سیم و یا مس است. از این رو باید باتوجه به فهم و درك مخاطبان سخن گفت؛ چرا كه فراتر از درك و فهم ایشان سخن گفتن موجب گمراهی یا گمراهی بیشتر آنان می شود.
اگر واقعا در امور عقلانی نیازمند راهنما نبودیم كتاب الله و سنت معصومان(ع) این اندازه انباشته از مباحث عقلانی و هستی شناسی و انسان شناسی و جهان بینی نبود؛ چرا كه می بایست این مسایل را به عقل مردم واگذار می كردند و به مسایلی غیرعقلانی یا همان احكام و قوانین بسنده می كردند؛ زیرا در این مسئله احكام و قانون است كه بی شك نمی توان با عقل بدان رسید هر چند كه گاه برخی از علل و فلسفه احكام درك می شود ولی چگونگی آن به تمام و كمال درك نخواهد شد.
در مسایل اخلاقی كه آن نیز خاستگاه عقلانی دارد؛ چرا كه عقل عملی به ما می آموزد كه حسن و قبیح چیست؟ و از چه اموری به عنوان بد و زشت پرهیز كنیم و به چه اموری به عنوان خوب و زیبا بپردازیم؟ باز ما در این امور اخلاقی نیازمند راهنما هستیم تا درجه عالی اخلاق را به ما نشان دهد. به این معنا كه انسان ها با عقل خویش حسن و قبح امور اخلاقی را درك می كنند، ولی احسن و برترین امور اخلاقی را كه ادب و مكارم اخلاق نامیده می شود، به سادگی درك نمی شود. از این رو پیامبر(ص) ماموریت خویش را بیان مكارم اخلاقی دانسته و فرموده است: انما بعثت لاتمم مكارم الاخلاق و محاسنها؛ جز برای اتمام مكارم و محاسن اخلاقی برانگیخته نشده ام.
پس همان گونه كه در علوم نقلی بی هیچ اما و اگری نیازمند راهنما و اسوه های الهی هستیم، در علوم عقلانی همچون هستی شناسی و جهان بینی و اخلاق زیستی هم نیازمند ایشان هستیم. از این رو دوزخیان با نگاهی به وضعیت شقاوت و بدبختی خود می گویند: قالوا لو كنا نسمع أو نعقل ما كنا فی أصحاب السعیر؛ و گویند: اگر شنیده و پذیرفته بودیم یا تعقل كرده بودیم در میان دوزخیان نبودیم. (ملك، آیه10)
پس در علوم عقلانی چون اخلاق نیز نیازمند اسوه های معصوم هستیم تا اوج مكارم اخلاقی و تمام آن را به ما بیاموزند و ما را به سوی رفتاری محبوب و مقبول هدایت كنند تا براساس آن خدایی شده و صفات حسنای الهی را در خود ظهور و فعلیت بخشیم.
بی گمان نفس انسانی به سبب حضور در كالبد مادی و زندگی مادی دنیوی نیازهایی دارد كه موجب می شود تا راه افراط را بپیماید و انسان را از مسیر فضایل دور سازد. بزرگترین دشمن انسان، نفس و هواهای آن است؛ چراكه برای ارضای خواسته هایش انسان را به سوی هر ظلم و بیدادی می كشاند و از فضایل اخلاقی دور كرده و انسانی ضداخلاقی را می سازد. از این رو امام جواد(ع) نسبت به هواهای نفسانی و تسلط آن هشدار می دهد و آن را ریشه هر كاری می داند كه برآیند آن سقوط از اخلاق و انسانیت است. آن حضرت می فرماید: كسی كه بر مركب شهوات خویش سوار است و خودسرانه می تازد هرگز از لغزش و سقوط رهایی نخواهد داشت. (الحدیث، جلد2، صفحه215)
امام محمدتقی(ع) همچنین می فرماید: هركس پیروی هوای نفس خویش كند، دشمن خود را به آرزویش رسانده است. (انوارالبهیه، صفحه290)
آن حضرت(ع) درباره پیروی از هواهای نفس هشدار می دهد و می فرماید: كسی كه بر اسب شهوات و هوسرانی سوار شد لغزشهای او جبران پذیر نیست. (انوارالبهیه، صفحه290)
مردی به امام جواد(ع) گفت: مرا اندرز ده. حضرت(ع) فرمود: آیا تو اندرز می پذیری؟ گفت: آری! آنگاه امام جواد فرمود: صبر را تكیه گاه خودساز و با فقر دست به گردن شو و شهوت ها را دور ساز و با هوای نفس مخالفت ورز و بدان كه همواره در دیدرس خدا هستی (خداوند همیشه بر اعمالت ناظر است)، پس ببین چگونه باید باشی. (تحف العقول- ترجمه حسن زاده صفحه825)
بسیاری از مردم مبنای رفتاری خویش را خواسته های نفسانی خود قرار می دهند و براین باورند كه باید خواسته خود را برآورده كرد. پس هر آنچه را كه مورد علاقه ایشان است، محبوب می دانند. درحالی كه بیشتر انسان ها به آن حد از بلوغ نرسیده اند كه عقل، مدیریت تن و روان ایشان را به عهده گرفته باشد، بلكه بیشتر تحت تأثیر هواهای نفسانی هستند. از این رو امام جواد(ع) هشدار می دهد و می فرماید: در انجام آنچه تو را در حق و حقیقت پایدار می سازد و تو آن را دوست نداری شجاع باش و به جا آور و از اقدام به آنچه تو را به سوی هوای نفس دعوت می كند و مورد علاقه تو است خودداری كن. (انوارالبهیه، صفحه291)
غیر از نفس و هواهای آن، دشمن بیرونی سوگند خورده ای به نام ابلیس و پیروان شیطانی او داریم كه باید مواظب باشیم تا بر ما مسلط نشوند. البته شیاطین تنها از نوع جنیان نیستند، بلكه انسان هایی هم هستند كه از برادران (اسراء، آیه27) حزب شیطان و اولیای او (مجادله، آیه19 و آیات دیگر) هستند و می بایست از آنها اجتناب كرد. اینها همان كاری را می كنند كه ابلیس شیطانی می خواهد. از این رو باید از هركسی كه اهل شر است پرهیز كرد كه ایشان همان اولیاء و دوستان و برادران شیطان هستند. امام جواد (ع) می فرماید: از رفاقت با شرور بپرهیزید كه مانند شمشیر، ظاهری خوب و اثری بد دارد. (الحدیث، جلد3، صفحه 234؛ انوارالبهیه، صفحه 292)
از نظر امام جواد(ع) كسی كه امر خیری را بر شخص پنهان می كند و او را نسبت به كارهای خیر و خوب آشنا نمی سازد و چیزی نمی آموزد او نیز دشمن است؛ چرا كه با كتمان حق و خیر، تو را از حركت در مسیر صلاح و اصلاح باز داشته است و این بازدارندگی در شكل سكوت نیز دشمنی است. آن حضرت (ع) می فرماید: با تو دشمنی كرده است آنكه برای پیروی هوی و خواسته های خود، رشد و صلاح را از تو پنهان داشته است. (انوارالبهیه، صفحه 292)
از نظر امام جواد (ع) موافقت و رضایت قلبی با كاری به معنای مشاركت است. از این رو در قیامت بسیاری از انسانها نسبت به حكم الهی اعتراض دارند كه ما این كار خوب یا بد را نكرده ایم ولی چرا به نام ما در كارنامه ثبت شده است. براساس آموزه های قرآنی رضایت قلبی نسبت به كاری یا ترك امر به معروف و نهی از منكر در صورت امكان به معنای مشاركت در آن كار است؛ از این جهت خداوند ساكتین نسبت به رفتار اصحاب سبت را مجازات كرده و آنان را نیز به میمون تبدیل كرده است و تنها آمران و ناهیان را نجات و رهایی بخشیده است كه در قرآن بیان شده است. از این رو امام (ع) هشدار داده و می فرماید: هر كس در كاری حضور داشته باشد ولی آن را ناپسند دارد مانند كسی است كه در آن كار حضور نداشته است و هر كس در كاری حضور نداشته باشد ولی به آن كار رضایت دهد مانند كسی است كه خود در آن كار حضور و شركت نموده است. (تحف العقول، ترجمه حسن زاده، صفحه 826)
انسان به سبب فشارهای درونی هواهای نفسانی و بیرونی وسوسه های شیطانی، دچار گناه و خطا می شود ولی باید توبه كند تا از تاثیرات بد آن در امان ماند. پس اگر خطا و گناهی مرتكب شده ایم به سرعت توبه كنیم و اجازه ندهیم تا گرفتار بلایی شویم. امام جواد(ع) فرمودند: تأخیر در توبه، خود را فریب دادن است و امروز و فردا كردن زیاد، باعث سرگردانی است و پیامد عذرتراشی برای خدا، هلاكت است و پافشاری بر گناه در اثر آسوده خاطر بودن از مكر خداست «و از مكر خدا آسوده خاطر نباشد مگر كسانی كه زیانكارند.» (سوره اعراف، آیه 99؛ تحف العقول، ترجمه حسن زاده، صفحه 828)

---

منبع : پرسمان دانشجویی