نقش جاسوسان خارجی در کودتایی ایرانی
«زنده باد شاه!»
نخستین مخالفان مصدق وابستگان شرکت نفت ایران و انگلیس و هواداران سیاست بریتانیا در ایران بودند. این گروه در بخشهای مختلف اجتماع فعال بودند. برخی از نمایندگان دوره هفدهم مجلس شورای ملی با دکتر مصدق آشکار و پنهان مخالفت میکردند. شبکه بدامن دستگاه مطبوعاتی وابسته به شرکت نفت ایران و انگلیس هم با نوشتن مقاله و پخش اخبار و دامن زدن به شایعات نقش خود را ایفا میکردند.
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :
تاریخ : دوشنبه 1396/12/21 ساعت 12:02
کودتای ۲۸ مرداد، کودتایی است که با طرح و حمایت مالی و اجرایی سازمان اطلاعات مخفی بریتانیا (اسآیاس) و آژانس اطلاعات مرکزی آمریکا (سیا) و با همراهی ارتش شاهنشاهی ایران، بر ضدّ دولت دکتر محمد مصدق در ۲8 مرداد ۱۳۳۲ به وقوع پیوست.
گزارش سیا که در آرشیو امنیت ملی دانشگاه جورج واشنگتن منتشر شد نیز جزئیاتی از نحوهٔ طراحی و اجرای این نقشه آشکار میکند. بخشهایی از تاریخچه - «زندهباد شاه!» - دو بار در سالهای ۲۰۰۰ و ۲۰۱۱ در دسترس عموم قرار گرفتند ولی هر دو این نسخهها مشابه یکدیگر بودند و فقط بخشهای محرمانهٔ ۱۳۹ صفحه را منتشر کرده و باقی جزئیات را همچنان محرمانه باقی نگاه داشته بودند. سال گذشته، در پاسخ به آخرین درخواست از جانب آرشیو امنیت ملی، سیا موظف شد تا یک نسخهٔ دیگر را منتشر کند. این بار میزان متون منتشر شده افزایش چشمگیر یافتند ولی همچنان مقدار زیادی از اطلاعات را مخفی نگاه میداشتند.
سازمان اطلاعات مرکزی آمریکا (سیا) اسناد تازهای را در ارتباط با کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ منتشر کرده که نشان میدهند دولت آمریکا قصد داشت در صورتی که کودتا علیه دولت دکتر محمد مصدق شکست بخورد، در ایران یک جنگ چریکی دامنهدار به راه بیندازد. این سند «به کلی سری» که در سال ۱۹۵۳ در وزارت خارجه و شورای امنیت ملی آمریکا تنظیم شده، حکایت از آن دارد که آمریکا تا چه اندازه نگران آن بود که کودتا برای سرنگونی دکتر مصدق با ناکامی مواجه شود.(1)
در آمریکا از کودتا28 مرداد به نام عملیات آژاکس نیز یاد میشود.
تفاوت میان اسناد منتشر شده در سال ۲۰۱۱ و ۲۰۱۷
در آخرین نسخه، ۳۷ صفحه از ضمیمه و متن اسناد که قبلاً محرمانه بودند انتشار یافتهاند. همچنین قسمت زیادی از جدول فهرست مضامین که پیشتر حذف شده بود منتشر شده و این موضوع کمک بسیاری به ما میکند. با وجود اینکه دسترسی بیشتر شده ولی میزان قابل توجهی از نحوهٔ برنامهریزی و اجرای کودتا محرمانه باقی مانده است.یکی از دلایل انتشار نسخهٔ طولانیتر و کاملتر «زندهباد شاه» میتواند این باشد که در ژوئن ۲۰۱۷، وزارت امور خارجه بالاخره مجوز انتشار مجموعهٔ مجلد روابط خارجی ایالات متحده آمریکا FRUS را صادر کرد. این مجموعه، اسناد بسیاری زیادی را شامل میشد که به مدت ۶۰ سال از دسترس عموم خارج بودند. مقامات سیا که این اسناد را از ردهبندی خارج کردهاند احتمالاً در راستای تصمیم دولت برای انتشار مجلد «روابط خارجی ایالات متحده آمریکا» عمل کردهاند.
تردید در مورد محرمانه بودن اطلاعات
به جز یک مورد استثنا - صفحه ۳۹ - نسخههای پیشین «زندهباد شاه!» که طبق درخواست آرشیو امنیت ملی منتشر شدند فقط شامل پاراگرافهایی بودند که سیا در همان ابتدا از ردهبندی خارج کرده بود. این نسخهٔ جدید بخشهای زیادی از متن را که پیشتر محرمانه بودند در دسترس قرار داده است. همانطور که قبلاً توضیح داده شد، بیشتر این اسناد با آنچه که در مجلد وزارت امور خارجه FRUS منتشر شده مطابقت دارد ولی با این وجود چندین اختلاف کوچک به چشم میآید.در تعدادی از موارد، آنچه که محرمانه باقی مانده بود مسائل کوچک و بیاهمیتی بود و این پنهانکاری حتی توجیهی نداشت. برای مثال استفاده از کلمات نامناسب برای ارجاع به مصدق، در نسخههای اولیه حذف شده بودند. (ص ۴)
این مساله میتوانست تمجید برانگیز باشد، اما جالب اینجاست که مقامات آمریکایی در حین تدارک مقدمات عملیات تیپی آژاکس هم به صورت علنی و هم در محافل خصوصی مصدق را تحقیر و حتی از اصطلاحات بسیار ناهنجار استفاده میکردند. بخشی از قسمتهای متن «زندهباد شاه!» که در ابتدا محرمانه نبودند، از متن حذف شدند. یک نمونه از آن، فرمان شاه برای برکناری مصدق است. این هم یک نکتهٔ بسیار جالب است زیرا یکی از عوامل موفقیت عملیات، پس از آنکه تلاش نخست با شکست مواجه شد، تصمیم به انتشار این فرامین به صورت گسترده بود.
یک نمونهٔ دیگر، حذف پینوشتهایی است که به اسناد غیرمحرمانه اشاره داشتند و حتی گزیدههایی از کتاب خاطرات روزولت «کودتا» حذف شدهاند. (نسخههای اول «نبرد بر سر ایران» تمامی بخشهای متن که از کتب بسیار مشهوری که سالها پیش در بازار موجود بودند را حذف کرده است.)
در سالهای اخیر اما مقاومت دولت آمریکا در برابر این مساله کاهش یافته است و نکتهٔ جالب آخر اینکه سیاستگذاری جدید باعث شد تا در ماه ژوئن ۲۰۱۷ مجلد وزارت امور خارجه منتشر شود. اما نکتهٔ مهم این است که منافع و اعتبار ایالات متحده به دلیل محرمانه نگاه داشتن و نفی واقعیت کودتا برای این مدت طولانی، آسیب فراوان دیده است.
با این وجود، کاملاً تاکید شده که بدون راهنمایی و حمایت سیا، کودتا علیه مصدق بدون تردید شکست میخورد. نویسنده به این موضوع اشاره میکند که پس از شکست اقدامات روز ۱۵ آگوست و دستگیری نصیری «واکنش سریع مصدق و ریاحی باعث شد تا حضور ارتش در عملیات تیپی آژاکس غیرممکن شود.» (ص ۵۰)
نویسنده در ادامه گزارش میدهد، بدون نقلقول و یا ارجاع به اسناد، که «مهمترین شخصیتهای ضد مصدق، جراتشان را از دست دادند» (ص ۵۰) و همه چیز را بر عهدهٔ روزولت گذاشتند. (ص ۵۵) نکتهٔ مهمتر آن است که گزارش در آخر نتیجه میگیرد بدون سیا، فرد مناسبی برای جایگزینی مصدق پیدا نمیشد. «هیچ نخستوزیری قدرت کافی نداشت تا اکثریت مجلس را در دست بگیرد و یا دولت ائتلافی از تمامی احزاب و دستهها تشکیل دهد.» (ص ۸۸)
به عقیدهٔ نویسنده، در نهایت عملیات کرمیت روزولت بود که یک پشتیبانی مردمی از شاه را سازماندهی کرد و از زاهدی، در نبود جایگزین مناسب برای مصدق، حمایت کرد.
دخالت بریتانیا
این نسخه از «زندهباد شاه!» همچنین بخشهایی از جزئیات ملاقات میان واشنگتن و بریتانیا که پیشتر محرمانه بودند را در برمیگیرد. گزارشی از ملاقات میان سی.ام. وودهاوس، رئیس امآی۶ در تهران و مقامات سیا و وزارت امور خارجه در نوامبر ۱۹۵۲ (بلافاصله پس از پیروزی آیزنهاور در انتخابات) وجود دارد که در آن وودهاوس بر آسیبپذیری ایران در برابر نفوذ کمونیستها تاکید میکند و «به مسالهٔ نفت اشارهای نمیکند». این استراتژی باعث شد تا آلن دالس «توجه بیشتری» به ایدهٔ انجام عملیات مخفیانه برای سرنگونی مصدق نشان دهد. (ص ۱۶)این جزئیات جدیداً منتشر شده مؤید یافتههای سندی هستند که در آگوست ۲۰۱۷ در آرشیو امنیت ملی منتشر شد و گزارش ملاقاتی بود که در سال ۱۹۵۲ میان دیپلماتهای بریتانیایی و مقامات وزارت امور خارجه صورت گرفت. در این ملاقات انگلیسیها به آمریکاییها پیشنهاد کردند که در انجام کودتا برای سرنگونی مصدق همکاری کنند. این گزارش به خوبی نشان میدهد که انگلیسیها این بار استراتژی جدیدی به کار بردند تا حمایت آمریکاییها را جلب کنند و آن پررنگ نشان دادن خطر نفوذ کمونیستها در ایران بود. استراتژی پیشین آنها برای حفاظت از منابع نفتی کمپانی ایران - انگلیس شکستخورده بود.
آنچه که دولت آیزنهاور و سیا از مساله آموختند این بود که سیا توانایی زیادی دارد تا آنچه که پیشتر توسط نظامیان انجام میشد را با موفقیت به انجام برساند. اطلاعات نظامی سیا پس از آژاکس به میزان زیادی ارتقا یافت زیرا این عملیات «متخصصین عملیاتی غیرنظامی خارج از کشور» را با ماموران غیرنظامی خارج از کشور که نقشهها را طراحی و اجرا میکردند در خط اول قرار داد. (ص ۹۰)
در نتیجه تیپی آژاکس یک نقطهٔ عطف در تاریخ سازمان اطلاعات به شمار میرود زیرا این عملیات میزان قدرت عملیات برونمرزی به عنوان ابزار اجرایی سیاست خارجی آمریکا را تعریف کرد و همچنین جایگاه سیا به عنوان یک ابزار عملیاتی را تحکیم بخشید.
پی نوشت:
1- آبراهامیان. «نخستوزیری مصدق، مذاکرات انگلیس و ایران، کنترل».
2- جزئیات جدید کودتای ۲۸ مرداد: توصیه سیا درباره حصر مصدق، ویرایش: دنیل سیگل و مالکوم برن، ترجمه: شیدا قماشچی، آرشیو امنیت ملی آمریکا، تاریخ ایرانی