اهل بیت علیهم السلام در قرآن

مقدمه

عترت طاهرین ـ علیهم السلام ـ بر اساس آیات قرآن و حدیث متواتر ثقلین، همتاى قرآن بوده، و تمسك به یكى از آن دو، بدون دیگرى، مساوى با ترك هر دو ثِقل است و دستیابى به دین كامل، تمسك به هر دو ثِقل است. قرآن و عترت، عصاره نبوت و تداوم بخش رسالت هستند كه هدایت بشر را تا قیامت تضمین می‎كنند.[1]

قرآن، اسلام مكتوب است و اهل بیت اسلام ناطق.

قرآن، راه است و اهل بیت، رهبر.

قرآن، قانون است و اهل بیت قانون‎شناس و مجرى قانون.

قرآن مشعل است و امام، مشعل‎دار و قرآن ، كتاب حكمت است و اهل بیت الگوى حكمت.

در این تحقیق، به این موضوع بررسى می‎شود كه آیا اهل بیت ـ علیهم السلام ـ و ویژگیهاى آنها در قرآن بیان شده است؟

درباره این موضوع باید گفته شود كه كلمه «اهل بیت» در قرآن در سه آیه آمده است. آیه اول: سورة قصص آیه 12، «هَلْ أَدُلُّكُمْ عَلى أَهْلِ بَیْتٍ یَكْفُلُونَهُ لَكُمْ» این آیه اشاره به قصد حضرت موسى ـ علیه السّلام ـ دارد، زمانى كه طفل صغیرى بوده و شیر هیچ دایه‎اى را در كاخ فرعون قبول نمی‎كرد. خواهر موسى به آنها گفت: «آیا مایلید كه من شما را بر خانواده‎اى كه دایه و پرستار این طفل شوند؛ راهنمایى كنم».

اهل بیت در این آیه داراى هیچ ابهامى نیست چون آن كسى كه درخانواده دآیه و پرستار طفل است؛ مادر خانواده است.

آیه دوم، در سوره دهر آیه 73 آمده است كه:

«قالُوا أَ تَعْجَبِینَ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ رَحْمَتُ اللَّهِ وَ بَرَكاتُهُ عَلَیْكُمْ أَهْلَ الْبَیْتِ» بعد از آنكه خداوند، بشارت داشتن فرزند را به ساره همسر حضرت ابراهیم ـ علیه السّلام ـ داده است او به خاطر پیرى خود و همسرش متعجب شده و فرشتگان به او گفته‎اند: «آیا از كار خدا متعجب هستى كه رحمت و بركات خداوند مخصوص شما اهل بیت رسالت است».

اهل بیت در این آیه نیز داراى هیچ ابهامى نیست و شامل خاندان وخانواده حضرت ابراهیم ـ علیه السّلام ـ است.

آیه سوم: در سورة‌احزاب آیه 33 آمده است كه: «إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَكُمْ تَطْهِیراً» «براستى كه خداوند، می‎خواهد پلیدى را از شما اهل بیت بزداید و كاملاً پاك و پیراسته‎تان نماید».

با بررسى و تفسیر و شأن نزول و سیاق آیات فوق، در می‎یابیم كه در دو آیه اول، مراد از «اهل بیت» مشخص بوده و داراى هیچ ابهامى نیست. اما با بررسى سیاق آیه سوم و شأن نزول آن می‎توان فهمید كه این آیه در مقام بیان مسئله مهمى درباره «اهل بیت» است. براى بررسى این آیه، چند نكته را باید مورد توجّه قرار داد:

نكته اول: آیه «تطهیر» داراى سه تأكید است.

الف. حرف «انّ» كه در پى آن «مای» حصر آمده و دلالت دارد كه طهارت منحصر در اهل بیت است.

ب. «لام» تأكید كه بر سر كلمه «یذهب» آمده تا از ازاله كامل تمام گناهان ومعاصى از اهل بیت پرده بردارد.

ج. جمله «یطهركم تطهیرا» كه در آخر این آیه آمده تا بفهماند، طهارت براى اهل بیت، كامل و بدور از هرگونه شائبه و شبهه است.[2]

این سه تأكید نشان می‎دهد كه «اهل بیت» خانواده عادى و معمولى نیستند و داراى خصوصیات منحصر بفرد می‎باشند.

نكته دوم: ارادة خداوند در جملة «انما یرید الله…» بر فعل او، یعنى «اذهاب رجس»، و «تطهیر» تعلق گرفته و چنین اراده‎اى جز اراده‎ى تكوینى نیست چرا كه ارادة تشریعى به فعل دیگران تعلق خواهد گرفت نه به فعل صاحب اراده، همچنین سیاق آیه در مقام مدح و ستایش اهل بیت است و اگر این اراده تشریعى بود؛ مختص به گروه خاصى نبود و این مدح و ستایش نیز موردى نداشت.

نكته سوم: با ملاحظه موارد استعمال لفظ «رجس» در قرآن (مائده، آیه 90؛ انعام، 125؛ یونس، 100) می‎توان گفت: این لفظ هم شامل پلیدى محسوس و ظاهرى می‎شود و هم شامل آلودگى معنوى و نامحسوس.[3] و شكى نیست كه مقصود «رجس» در آیه تطهیر ( كه با الف و لام نیز آمده) شامل تمام گناهان می‎شود.[4]

نكته چهارم: علماء اهل تسنن با توجه به معناى لغوى «اهل بیت»، آیه‎را به خانواده و همسران پیامبر تفسیر می‎كنند.[5] اما در پاسخ باید گفت كه درست است. در كتابهاى لغت، كلمه «اهل بیت» به معناى اهل خانواده (اعم از پدر، مادر، فرزندان و…) و خاندان آمده است.[6] اما سیاق آیه تطهیر نشان می‎دهد كه «اهل بیت» در این آیه افراد خاص از خانواده هستند و شامل همسران پیامبر اسلام ـ صلّى الله علیه و آله ـ می‎شود چون اگر شامل آنها می‎شد لازم بود ضمیر «عنكم» كه مذكر است به «عنكنّ» تبدیل شود.[7] علاوه بر آن روایات كه تبیین كننده مجهولات و تأویل كننده متشابهات قرآن هستند؛ استفاده می‎شود.

كه در این قسمت از آیه (مانند بعضى از آیات) جداگانه نازل شده است و به هنگام جمع‎آورى آیات قرآن، در كنار این آیات قرار گرفته است.[8] و روایات بوضوح، مصداق «اهل بیت» در این آیه را بیان كردند. طبری[9] در تفسیر خود «17» حدیث و جلال الدین سیوطى،[10] در الدر المنثور، «14» حدیث را نقل نموده‎اند كه سند همه آنها به صحابه و تابعین (همچون: ابوسعید خدرى، انس بن مالك، ابواسحاق، ابوهریره، ابو حمراء، سعد بن وقاص، على بن حسین، عایشه، ابن عباس و…» منتهى می‎گردد.

بر طبق این احادیث، پیامبر اسلام ـ صلّى الله علیه و آله ـ كساء یا عباء بر سر پنج تن (پیامبر، على، فاطمه،‌حسن و حسین ـ علیهم السلام ـ ) افكند و ام سلمه كه قصد ورود به آن را داشت؛ منع نمود و این جمله را فرمود: «خدایا! اینان اهل بیت من می‎باشند، پروردگارا! پلیدى را از آنها دور ساز».[11]

آیات زیادى در شأن و منزلت «اهل بیت» نازل شده است تا جایى كه ابن عباس روایت كرده كه درباره على ـ علیه السّلام ـ به تنهایى، سیصد آیه نازل شده است.[12] و برخى دیگر گفته‎اند: كه ربع آیات قرآن در مورد اهل بیت می‎باشند[13]. و از باب نمونه «60» آیه را با شأن نزول ذكر كرده‎اند كه به اعتراف بزرگان اهل سنت درباره اهل بیت نازل شده است.

در این جا به نمونه‎هایى از آیات كه شیعه و سنى در آن اتفاق نظر دارند كه درباره اهل بیت نازل شده را ذكر می‎نمائیم:

1. آیه مودّت: خداوند متعال می‎فرماید: «قُلْ لا أَسْئَلُكُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِى الْقُرْبى»[14]

«به مردم بگو! براى تبلیغ و رسالت، پاداش از شما نمی‎خواهم؛ مگر مودت و دوستى خویشانم».

صحیح مسلم و صحیح بخارى و مسند احمد بن حنبل و تفسیر ثعلبى همگى از ابن عباس نقل كرده‎اند كه وقتى این آیه نازل شده مسلمانان از پیامبر سئوال كردند؛ اقرباى شما چه كسانى هستند؟ پیامبر فرمود: آنها على و فاطمه و دو فرزندانشان (حسن و حسین) هستند.[15]

2. آیه ‌مباهله: خداوند در سورة نساء آیه 47 می‎فرماید: «فَمَنْ حَاجَّكَ فِیهِ مِنْ بَعْدِ ما جاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَكُمْ وَ نِسائَنا وَ نِساءَكُمْ وَ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَكُمْ…»[16]

پس هركس با تو در مقام مجادله برآید درباره عیسى، بعد از آنكه بوحى خدا بر احوال او آگاهى یافتى با او بگو: بیائید و ما و شما با فرزندان و زنان خود به مباهله برخیزیم…».

مفسرین شیعه و سنى اتفاق نظر دارند كه لفظ «ابنائنا» اشاره به امام حسن و امام حسین و لفظ «نسائنا و انفسنا» به ترتیب به فاطمه زهرا ـ سلام الله علیها ـ و حضرت على ـ علیه السّلام ـ شامل می‎شود. مسلم و ترمذى در كتابهاى خود در باب فضایل على ـ علیه السّلام ـ از سعید بن وقاص روایت كرده‎اند: وقتى كه این آیه نازل شده پیامبر، على و فاطمه و حسن و حسین را فراخواند و سپس فرمود: خداوندا، اینان اهل من می‎باشند.[17]

3. آیه كلمات: قرآن، داستان توبه حضرت آدم را چنین بیان می‎كند:‌«فتلقیّ آدم من ربّهِ كلماتٍ فتاب علیه انه هو التراب الرحیم»[18] حضرت آدم از پروردگارش كلماتى را فراگرفت پس توبه او را پذیرفت، همانا خداوند توبه پذیر و مهربان است.

جلال الدین سیوطى در تفسیر «الدر المنثور» در ذیل همین آیه از ابن عباس روایت كرده كه گفت از رسول خدا درباره كلمات كه حضرت آدم از خداوند دریافت كرد و موجب پذیرش توبه شد سئوال كردم، پیامبر فرمود: «حضرت آدم به حق محمد و على و فاطمه و حسن و حسین از خداوند طلب بخشش كرد و خداوند هم پذیرفت».[19]

4. آیاتى كه در شأن اهل بیت به خصوص درباره حضرت على ـ علیه السّلام ـ نازل شده، بسیار زیاداست ما براى اختصار فقط به آدرس سوره‎ها و آیات اكتفا می‎كنیم:[20] آیات برائت (توبه، 1)، آیه سقآیه الحاج (توبه، 19)، آیه صالح المؤمنین (تحریم، 4)، آیه حكمت (بقره، 269)، آیه بینه (هود، 17)، آیه صد یقول (حدید، 19)، آیه نور (حدید، 28)، آیه انذار (شعراء، 214)، آیه مرج البحرین (الرحمن، 19 ـ 22)، آیه نجوى (مجادله، 12)، آیه سابقون (واقعه، 10 ـ 11)، آیه محبت (مریم، 96؛ مائده، 54)، آیه انفاق (بقره، 274)، آیه حبل الله (ال عمران، 103)، آیه راسخان در علم (ال عمران، 7)، آیه ولایت (مائده، 55)، آیه علم الكتاب (رعد، 13)، اهل الذكر (نحل، 43)، و… .

گوشه‎هاى از شأن و منزلت اهل بیت را در قرآن به رشته تحریر در آوردم و هیچ كس را قادر به انكار این آیات نیست، و تمام فرق مسلمین اعم از شیعه وسنى به این واقعیت اعتراف دارند كه اهل بیت(علیهم السلام) حلقه ناگسستنى قرآن هستند و قرآن بدون اهل بیت و اهل بیت بدون قرآن، نمی‎توانند این كشتى پرتلاطم هدایت را به مقصد برسانند. امیدواریم بتوانیم با تمسك به قران و تبعیت از اهل بیت عصمت و طهارت(علیهم السلام) ،در صراط مستقیم را مسى تكامل و سعادت را بپیماییم«انشاءالله» ..

پى نوشت:
[1] . تفسیر تسنیم، حضرت آیت الله جوادى آملى، انتشارات اسراء، چ 1، قم، 1379، ج 1، ص 132.
[2] . اهل بیت رهبران الهى، محمد كاظم، محمد جواد، انتشارات عاشورا، قم، چ 1، 1374، ص 17.
[3] . ره توشه راهیان نور، ویژه محرم 1377، انتشارات دفتر تبلیغات حوزه علمیه قم، مقاله سیماى اهل بیت در قرآن و سنت، عبدالرحیم سلیمانى، ص 35.
[4] . تفسیر نمونه، حضرت آیت الله مكارم شیرازى و همكاران (دار الكتب الاسلامیه، تهران، چ 11، 1371، ج 17، ص 195.
[5] . تفسیر الدر المنثور، سیوطى، ج 5، ص 196.
[6] . مفردات راغب اصفهانى، تهران، مكتب مرتضویه، ذیل.
[7] . تفسیر المیزان، علامه طباطبایى،‌انتشارات اسراء، قم، 1364، ج 16، ص 484.
[8] . همان.
[9] . تفسیر طبرى، محمد بن جریر طبرى، ج 2، ص 5 ـ 7، انتشارات موسسه رسالت، بیروت، 1415ق.
[10] . تفسیر الدر المنثور، جلال الدین سیوطى، ج5، ص 199، قم منشورات كتابخانه مرعشى، 1404 ق.
[11] . رك: اهل بیت در كتاب وسنت، محمد رى شهرى، دار الحدیث تهران، چ1، ص 35، و رك: شواهد التنزیل، حفطایى، ج 2، ص 25، بیروت، موسسه علمى للمطبوعات، 1393 ق.
[12] . الصواعق المحرقه، حیثمى، فصل 3، باب 9، ص 76، مكتبة القاهره، چاپ مصر، 1312.
[13] . المراجعات، ص 48.
[14] . شورى، آیه 23.
[15] . رك: اهل بیت در كتاب و سنت، رى شهرى، ص 40؛ رك: و دلائل الصدق، حسن بن محمد مظفر، ج 2، ص 119، انتشارات بصیرت، قم، 1395ق.
[16] . آل عمران، آیه 6.
[17] . دلائل الصدق، همان، ج2 ، ص 135.
[18] . بقره، 37.
[19] . تفسیر در المنثور، سیوطى، ج 1، ذیل آیه.
[20] . تفسیر نور الثّقلین، عروس حویزى، و تفسیر بحرانى، سیدهاشم بحرانى، و تفسیر الدر المنثور، جلال الدین سیوطى و تفسیر نمونه، مكارم شیرازى و تفسیر المیزان، علامه طباطبایى، ذیل آیات فوق

---

منبع:-مركز مطالعات و پژوهش هاى فرهنگى حوزه علمیه / حسن رضا رضائى