امام هادی علیه السلام و مسئله جبر و اختیار

موضع امـام هـادی(علیه السلام) درباره مسئله جبر و اختیار چه بوده است؟
یكی از مباحث چالش برانگیز و اختلافی میان عالمان مسلمان، مسئله جبر و اختیار است كه هنوز هم اندیشه های بسیاری را به خود مشغول داشته است. از سویی اهل حدیث به دلیل اعتقاد به قضا و قدر الهی و ناتوانی از جمع این اعتقاد با اختیار انسان، به جبرگرایی روی آوردند در حالی كه معتزله به آزادی مطلق انسان در افعال اختیاری خویش باور داشتند و نقشی را برای قضا و قدر و اراده الهی در این گونه افعال در نظر نمی گرفتند.اما شیعه امامیه بر اساس آموزه های امامان(علیهم السلام) بر این باورند كه نه جبر و نه اختیار مطلق بلكه راه میانه ای از هر دو را می‏ پذیرد. امام هادی(علیه السلام) در جواب نامه ای كه اهل اهواز به ایشان ارسال نموده بودند در پاسخی مفصل و مستدل بر حقانیت امامت ائمه اطهار تأكید نموده و با بیانی دقیق و مستند به اعتقاد شیعه درباره جبر و تفویض پرداخته اند و مسئله ابتلای مردم به اختلاف در دین و عقیده به جبر و تفویض را مطرح نمودند.
ایشان با اشاره به كلام نورانی امام صادق(علیه السلام) كه فرموده اند: «لا جَبْرَ وَلا تَفْویضَ ولكِنْ مَنْزِلَةٌ بَینَ الْمَنْزِلَتَین»[1] «(همانا) نه جبر است و نه تفویض بلكه جایگاهی است بین آن دو جایگاه» شروع به طرح جواب می‏ فرماید و هر دو نظریه را باطل، و نظریه صحیح را امری بین آن دو می‏ داند و برای تثبیت مسئله می‏ فرماید: از امام صادق(علیه السلام) سؤال شد كه آیا خداوند، بندگان را بر انجام معاصی، مجبور می‏ كند؟ حضرت فرمود: خداوند عادل تر از این است كه چنین كند. سپس از حضرت(علیه السلام) سؤال شد كه آیا خداوند بندگان را به خود واگذاشته و كار را یكسره به آنها سپرده است؟ حضرت فرمودند: خداوند عزیزتر و مسلط تر از آن است كه چنین كند».
آن گاه می‏ فرماید: از امام صادق(علیه السلام) روایت شده است:
«(همانا) مردم در چگونگی اعتقاد به «قدر» سه دسته اند: گروهی بر این باورند كه كارها، همه به آنان واگذار شده است. اینان خداوند را در تسلطش سست دانسته اند؛ لذا این گروه در هلاكت اند. و گروهی گمان دارند كه خداوند، بندگان را بر انجام گناهان، مجبور می‏ كند و آنان را به چیزهایی مكلف كرده است كه طاقت انجام آن را ندارند. اینها خداوند را در حكمش، ظالم دانسته اند و به خاطر همین، به هلاكت خواهند رسید. و گروهی چنین معتقدند كه خداوند، بندگان را به قدر طاقت آنها مكلّف نموده است و به آنان بیش از طاقتشان دستور و فرمان نمی دهد. (اینها افرادی هستند)كه اگر كار نیكی انجام دهند سپاس خداوند را به جای می‏ آورند و اگر كار بدی از آنان سرزند، از خداوند طلب بخشش می‏ كنند. اینان به اسلام حقیقی دست یافته اند».
امام هادی(علیه السلام) پس از ابطال هر دو نظریه افراطی و تفریطی، قول حق و نظر صائب را كه «امر بین الامرین» می‏ باشد مطرح می‏ نماید:
«لكِنْ نَقُولُ: إِنَّ اللّهَ جَلَّ وَعَزَّ خَلَقَ الْخَلْقَ بِقُدْرَتِهِ وَ مَلَّكَهُمْ اِسْتِطاعَةَ تَعَبُّدِهِمْ بِها، فَاَمَرَهُمْ وَنَهاهُمْ بِما اَرادَ، فَقَبِلَ مِنْهُمُ اتِّباعَ أَمْرِهِ وَ رَضِی بِذلِكَ لَهُمْ، وَنَهاهُمْ عَنْ مَعْصِیتِهِ وَذَمّ مَنْ عَصاهُ وَ عاقَبَهُ عَلَیها»؛[2] لكن ما معتقدیم كه خداوند با جلالت و عزیز، خلق را به نیروی خود آفرید و توانایی پرستش خود را به آنان داد و بدانچه خواست، آنان را امر و نهی كرد. پس پیروی آنان از امرش را قبول نمود و بدان راضی شد و آنان را از نافرمانی خود بازداشت و هر كسی را كه مرتكب نافرمانی او شد، نكوهش كرد و به خاطر نافرمانی، عقوبت نمود.»
این بیان نورانی در اوج اتهامات و اغواگری هایی بود كه در دامن ورود اندیشه های غیر الهی و نیز حاكمیت برخی جاهلان و دنی طلبان بر حوزه تبیین معارف دینی و محدود نمودن عالمان حقیقی ارائه گردیده است.

پی نوشت:
[1] بحارالانوار، ج 5،‌ باب 2، ص 68.
[2] همان، ص 345

---

منبع : پرسمان دانشجویی