به مناسبت 90 سالگی سایه

امیرهوشنگ ابتهاج متخلص به «ه. ا. سایه» ششم اسفندماه سال ۱۳۰۶ در شهرستان رشت متولد شد. او نخستین دفتر شعر خود را با نام «نخستین نغمه‌ها» در دوران تحصیلات دبیرستانی منتشر کرد و با انتشار کتاب «شبگیر» که حاصل سال‌های پرتب‌وتاب پیش از ۱۳۳۲ است، به شعر اجتماعی روی آورد.
برخی از مجموعه‌های شعر چاپ‌شده‌ او عبارت‌اند از: «نخستین نغمه‌ها» ۱۳۲۵، ‌«سهراب» ۱۳۲۰، «شبگیر» ۱۳۳۲، «زمین» ۱۳۳۴، «چند برگ از یلدا» ۱۳۳۴، «یادگار خون سرو» ۱۳۶۰ و «سیاه‌مشق»، مجموعه‌ غزل‌، رباعی‌، مثنوی و دوبیتی و قطعه که در سه شماره‌ ۱، ۲ و ۳ منتشر شده است. همچنین  کتاب «پیر پرنیان‌اندیش؛ در صحبت سایه» شامل خاطرات ابتهاج (گفت‌وگو با میلاد عظیمی و عاطفه طیه) منتشر شده است.
سایه در فاصله‌ سال‌های ۱۳۵۶ - ۱۳۵۰ برنامه‌ «گل‌های تازه» و «گلچین هفته» را سرپرستی می‌کرد.

موسیقی ایرانی در شعر سایه
«سایه» شاعر و ترانه‌سرای نامدار، یکی از مدیران تأثیرگذار رادیو در بخش موسیقی ایرانی بوده است و اطلاعاتی وسیع در عرصه موسیقی دارد که این اطلاعات به شکل‌های مختلف در شعرش هم ظاهر شده است.
کتاب «موسیقی ایرانی در شعر سایه» اولین جلدِ منتشرشده از طرح پژوهشی پنج‌بخشیِ «سایه و موسیقی» از مهدی فیروزیان است که به‌مناسبت نودسالگی سایه به او تقدیم شده است. جلدهای دیگر این طرح پژوهشی که در آینده به چاپ خواهند رسید، از این قرارند: «شعر سایه در موسیقی ایرانی»، «گل‌های تازه»، «گلچین هفته» و «ترانه‌سرایی سایه.»
در آغاز این کتاب، سالشماری دقیق با ذکر رویدادهای کوچک و بزرگ هنری، ادبی، کاری و خانوادگی در زندگی نودساله سایه ترتیب داده شده است. سپس مقدمه‌ای در شناخت کلی سایه و موضوع کتاب آمده است. جز سالشمار و مقدمه کتاب دارای دو فصل اصلی و دو بخش فرعی است.
فصل اصلی اول «فرهنگ بسامدی واژه‌های موسیقایی» نام دارد که قصد از نگارش آن فهم دقیق اشارات موسیقایی شعر سایه است. نویسنده در این بخش، همگی ابیات دارای اصطلاحات و واژه‌های مربوط به هنر موسیقی را با تنظیم تاریخی از مجموعه اشعار سایه (کتاب‌های سیاه‌مشق، تاسیان، بانگ نی) بیرون کشیده و واژه‌ها و اصطلاحات موسیقایی را شرح کرده است. در این فصل هم کلید فهم بیت‌های مربوط به موسیقی در شعرهای سایه به دست مخاطب داده شده است و هم گزیده‌ای موضوعی از شعر او به وجود آمده است که فارغ از بحثِ شرح و توضیح، برای دوستداران شعر معاصر خواندنی است. جهت مزید فایده در این فصل هرجا اصطلاح یا واژه موسیقایی معنی ایهامی دیگری غیر از معنای موسیقایی هم داشته نویسنده آن را متمایز کرده است.
بعد از فصلی که مربوط به درک و دریافت شعرهای ابتهاج بود، فصل اصلی دوم مربوط به «ایهام‌های موسیقایی» است و با تأکید کردن بر شناخت زیبایی‌ها و آرایه‌های بدیع معنوی، مکمل فصل اول محسوب می‌شود. فیروزیان در این بخش ایهام‌ تناسب‌های موسیقایی شعر سایه را شرح داده است. او ارتباط مخفی میان کلمات را که از راه ایهام تناسب بر اساس «اعلام موسیقایی» «سازها»، «دستگاه‌ها»، «گوشه‌ها» و «سایر اصطلاحات موسیقی» در شعرهای سایه به وجود آمده‌اند، با ابزار نقد بلاغی شناسایی کرده و با توصیف و تحلیل آنها زیبایی شعر او را نمود بیشتر بخشیده است.
پس از دو فصل اصلی کتاب، ‌دو بخش فرعی آمده است. نخستین بخش، «حوزه‌های معنایی» است که نویسنده در آن با رسم‌ جدول‌هایی آماری و مستند، واژه‌ها و اصطلاحات مذکور در فصل «فرهنگ بسامدی» را طبقه‌بندی کرده است و بسامد کاربرد هر یک را نشان داده است. در بخش دوم نیز نمایه‌ای از «سروده‌های سایه» ترتیب داده است و تمام شعرهای ابتهاج را با تفکیک قالبِ شعری و تعدادِ دفعاتی که سایه از هر قالب بهره برده، همراه با ذکر نام شعر و مصرع نخست آن، تعداد ابیات، محل و تاریخ دقیق سروده شدن اشعار معرفی کرده است.

کتاب «موسیقی ایرانی در شعر سایه» از سوی انتشارات هنر موسیقی در ۲۶۲ صفحه با قیمت ۲۵ هزار تومان به بازار کتاب عرضه شده است.

خانه پدری «هوشنگ ابتهاج»
در خردادماه ۱۳۹۶ برخی از همشهریان هوشنگ ابتهاج (ه. ا. سایه) از  احتمال تخریب خانه پدری این شاعر پیشکسوت به دلیل این‌که ثبت ملی نیست خبر دادند. در آن شرایط میراث فرهنگی استان گیلان معتقد بود نخست باید تعلق این بنا توسط خانواده ابتهاج تایید شود. حتی شهرداری رشت اعلام کرد، ما زیاد راهکار قانونی قاطعی نداریم، مگر این‌که مراجع میراث فرهنگی اعلام کنند این ملک واجد ارزش‌های تاریخی و فرهنگی است. چندی بعد در مردادماه، رضا علیزاده، مدیرکل میراث‌ فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان گیلان، از گذراندن مراحل آخر ثبت خانه‌ «ابتهاج» در میراث فرهنگی خبر داد و اعلام کرد: پرونده ثبت ملی خانه «ابتهاج» به شورای ثبت سازمان میراث‌ فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری تحویل داده شده است و کارشناسان در حال فراهم کردن زمینه ثبت ملی این خانه باارزش هستند.
اما بعد از گذشت چند ماه، فرهاد نظری، مدیرکل دفتر ثبت آثار تاریخی، در آبان‌ماه اعلام کرد پرونده خانه «ابتهاج» ناقص است و گفت: در نامه‌ای به اداره کل میراث‌ فرهنگی استان گیلان درخواست کرده‌ایم تا اسناد و مدارک متعلق به این خانه تکمیل شود، دست‌کم به یک دست‌نوشته از آقای ابتهاج نیاز داریم تا تعلق این خانه به خانواده ابتهاج ثابت شود.
همزمان با نودمین سالگرد تولد هوشنگ ابتهاج  رضا علیزاده، مدیرکل میراث‌ فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان گیلان، در این باره گفته است: اطلاعاتی درباره پیشینه این‌ خانه بر اساس مستنداتی که در سازمان ثبت اسناد استان وجود داشت، پیدا شده که آن‌ها را به سازمان مرکزی ثبت آثار تاریخی در تهران فرستاده‌ایم. بخش‌های مربوط به استان انجام شده است.
او  درباره اظهارات پیشین فرهاد نظری (مدیرکل دفتر ثبت آثار تاریخی) در رابطه با کامل نبودن پرونده نیز گفت: شورای ثبت آثار مولفه‌هایی برای ثبت اثر دارد؛ مولفه‌هایی مانند پلان و نقشه و دست‌یافته‌ای از گذشته، که درباره این‌ خانه خواسته‌اند ابتهاج صحه‌ای بر پلاک‌های مورد نظر بگذارد. اما آن‌چه به ما مربوط بود و اسنادی که در سازمان ثبت اسناد به دست آورده‌ایم برای‌شان فرستاده‌ایم.
مدیرکل میراث‌ فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان گیلان افزود: چند پلاک متفاوت در کنار هم در این خانه وجود دارد؛ یکی پلاکی است که صحت و سقم این موضوع را که خانه متعلق به خانواده ابتهاج است، بیشتر می‌کند. همچنین سه پلاک دیگر که فکر می‌کنم متعلق به سازمان نوسازی و بهسازی شهرداری است محرز شده است که به این خانواده تعلق دارد. در مورد پلاک‌های دیگر ادعادهایی وجود داشت که تعلق به خانواده ابتهاج محرز نشد اما بخش مربوط را که واجد شرایط بود فرستاده‌ایم، که شورای ثبت سازمان میراث فرهنگی  بر اساس اطلاعاتی که ما جمع‌آوری کرده‌ایم و اطلاعات دیگر تصمیم‌گیری می‌کند.
او خاطرنشان کرد: حتما الزامی وجود داشته است که دست‌نوشته‌ای از هوشنگ ابتهاج می‌خواهند با توجه به این‌که چند پلاک در آن‌جا وجود دارد. آن‌ها می‌خواهند تمامی مستندات مورد نیاز در کنار یکدیگر قرار بگیرد تا اتفاقی که در ثبت می‌خواهد، بیفتد.

همچنین مرتضی عاطفی، شهردار منطقه دو رشت، درباره آخرین وضعیت خانه ابتهاج گفت: قدم اول این است که باید ثبث میراثی شود. در این‌که این‌ خانه زادگاه ابتهاج  و گلچین گیلانی بوده است شکی وجود ندارد. خود آقای ابتهاج هم بارها این موضوع را تأیید کرده‌اند. 
او با بیان این‌که قدمت اولیه خانه بالغ بر ۱۲۰ سال است، افزود: این خانه به مرور زمان دستخوش تغییراتی شده که این موضوع کاملا طبیعی است. این خانه زادگاه دو شخصیت برجسته ادبیات ما است، بویژه ابتهاج که می‌توانیم بگوییم بزرگ‌ترین شاعر معاصر ما است. فکر می‌کنم میراث فرهنگی  باید توجه بیشتری به این خانه داشته باشد و هرچه سریع‌تر تکلیف آن را مشخص کند.
عاطفی تأکید کرد: تا زمانی که این خانه ثبت میراثی نشود، نمی‌توان اقدامی درباره آن انجام داد. متأسفانه تلاش‌های گروه‌های مردم‌نهاد و دوستداران فرهنگ تا الان بی‌نتیجه بوده است.

---

منابع: مهر/ ایسنا/ همشهری آنلاین