تبیان، دستیار زندگی

سیر تاریخی اعتبار سنجی حدیث

قدمای امامیه، خبر را به صحیح و غیر آن تقسیم می كردند؛ اجمالا خبری را كه افراد مورد اطمینان و وثوق نقل كنند یا مقارن و معتضد به جهاتی باشد كه موجب وثوق گردد، صحیح می دانستند، ولی محدثین اهل سنت از دیر زمان، حدیث را به سه نوع اصلی منقسم می كردند: صحیح و حسن و ضعیف.
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :
احادیث
قدمای امامیه، خبر را به صحیح و غیر آن تقسیم می كردند و برای صحیح نزد آنان شرایطی بوده است و اجمالا خبری را كه افراد مورد اطمینان و وثوق نقل كنند یا مقارن و معتضد به جهاتی باشد كه موجب وثوق گردد، صحیح می دانستند، ولی محدثین اهل سنت از دیر زمان، حدیث را به سه نوع اصلی منقسم می كردند: صحیح و حسن و ضعیف. اصطلاح مزبور، با اضافه قسم چهارمی به نام موثق، از زمان سید بن طاووس (به نقل صاحب معالم در منتقی الجمان) یا علامه حلی (به نقل شیخ بهایی در مشرق الشمسین) بین امامیه نیز معمول گردید. شهید ثانی و شیخ بهایی قسم پنجمی بر این اقسام افزوده اند و آن حدیث قوی است.

قوی
خبری است كه تمامی افراد زنجیره حدیث، امامی مذهب باشند، گر چه نسبت به بعضی از آنان مدح و ذمی نرسیده باشد، مانند نوح بن دراج.

صحیح
خبری است كه سلسله سند توسط رجالی موثق و امامی مذهب به معصوم متصل گردد.
الف) اهل سنت و جمعی از امامیه، مانند والد شیخ بهایی، قید عدم شذوذ و عدم علت را در تعریف، اضافه كرده اند.مراد از شذوذ آن است كه با حدیث مشهور معارض نباشد و منظور از علت، عبارت است از عیب غیر آشكاری كه موجب ضعیف حدیث شود، چون ارسال سند كه به حسب ظاهر مسند باشد.

ب) بعضی چون بخاری در صحیح، ملاقات راوی را با مروی عنه نیز شرط صحت دانسته اند، ولی این شرط نزد مسلم و دیگران از اهل سنت و نیز نزد امامیه معتبر نیست، منتهای روایت شخصی از دیگری، ظهور در ملاقات و اخذ از وی دارد و وجود واسطه بین راوی و مروی عنه خلاف ظاهر است.

ج) شافعی و سخاوی و به تبع آنان جمع دیگری از پیشوایان اهل سنت، مذهب خاصی را شرط قبول روایت ندانسته و روایات ثقات مذاهب را قبول دارند (ر.ك: قواعد التحدیث ص 164) خطیب بغدادی از علی بن مدینی (از پیشوایان حدیث اهل سنت است) نقل می كند كه می گفت: اگر حدیث اهل كوفه را به جهت تشیع رد كنیم، كتابهای حدیث از بین می رود. (الكفایه خطیب ص 129) .

تبصره 1. در توثیق راوی چنانچه علت آن ذكر نشود، همان كافی است، ولی اگر علت یاد شود، باید در آن دقت و بررسی كرد و چه بسیاری از جهات كه برای تعدیل و توثیق راوی ذكر شده كه برای این منظور كافی نیست، مانند وكالت از امام یا داشتن كتاب (له اصل او كتاب) و مانند اینها. (رجوع كنید به مقدمه رجال آیت الله خویی) .

تبصره 2. صحیح گاهی به حدیثی كه سلسله راویان آن مذموم نباشند، اطلاق گردیده، اگر چه مرسل یا منقطع باشد.

تبصره 3. صحیح مضاف، حدیثی است كه روات آن تا شخصی كه حدیث از وی نقل می شود، صحیح باشد، گر چه سلسله سند از آن شخص تا معصوم، صحیح نباشد، چه مرسل باشد یا منقطع یا غیر آن دو، مثلا گفته شود: صحیحة ابن ابی عمیر عن رجل عن ابیعبد الله.

تبصره 4. گاهی نیز صحیح بر حدیثی كه سالم از طعن باشد، اطلاق شده گر چه مرسل یا مقطوع باشد یا بعضی روات آن غیر امامی باشند، مثلا می گویند صحیحة ابن ابی عمیر با اینكه روایت مزبور مرسل است، یا اینكه علامه در خلاصة الاقوال فرموده: طریق صدوق در من لا یحضره الفقیه به معاویة بن میسره...صحیح است با اینكه وی توثیق نشده.و همچنین نقل اجماع نموده اند بر صحت حدیثی كه با شرایط صحت از ابان بن عثمان یا دیگر اصحاب اجماع (ر.ك: اصحاب اجماع) نقل شود، با اینكه ابان خود فتحی مذهب است.

تبصره 5. صحیح، به اعتبار مراتب بر سه قسم است:
1.اعلی: كه اتصاف تمامی راویان به وثاقت، به علم یا به شهادت دو عادل باشد.

2. اوسط: در صورتی است كه اتصاف به وثاقت یك نفر یا همه راویان زنجیره حدیث، به قول یك عادل صورت گیرد.

3.ادنی: درجایی است كه اتصاف مزبور به ظن اجتهادی تحقق یابد.

تبصره 6. مراتب صحیح نزد اهل سنت بدین قرار است:
الف) حدیثی است كه با وجود شرایط صحت در هر دو صحیح (بخاری و مسلم) آمده باشد و معمولا چنین حدیثی را متفق علیه و صحیح اعلی می نامند.

ب) حدیثی است كه فقط در صحیح بخاری ذكر شده باشد.

ج) حدیثی است كه تنها در صحیح مسلم آمده باشد.

د) حدیثی است كه واجد شرایط شیخین (بخاری و مسلم) باشد، ولی در صحیحین ذكر نشده باشد.

تبصره 7. چنانچه حدیث به یكی از جهات ذیل تایید شود، نزد كلیه علماء مقبول است.امور مزبور، عبارت است از تایید و اعتضاد حدیث به دلیل قطعی مانند عموم كتاب الله یا فحوای حكمی كه در قرآن آمده یا خبر متواتر.

تبصره 8. حدیث (گر چه از لحاظ سند صحیح باشد) به واسطه مخالفت با مضمون كتاب یا سنت یا اجماع یا به جهت اعراض اكثر علماء از مضمون آن یا به واسطه معارضه با خبر قوی تر مردود می گردد.

حسن
خبر متصلی است كه تمامی سلسله سند امامی مذهب و ممدوح باشند، ولی تنصیص بر عدالت هر یك نشده باشد یا بعضی ممدوح و بقیه ثقه باشند.
گاهی حسن بر روایتی كه روات آن تا یك نفر معین، متصف به وصف مزبور باشد اطلاق شده است.

حسن كالصحیح
روایتی است كه راجع به راویان آن مدحی كه تالی وثاقت است ذكر شده باشد یا راوی از اصحاب اجماع باشد. (راجع به اصحاب اجماع، رجوع كنید به علم الحدیث پاورقی ص 119)

حسن الاسناد
در اصطلاح اهل سنت روایتی است كه سند آن حسن باشد، ولی متن حدیث به واسطه شذوذ یا علت، حسن نباشد.

موثق
موثق خبری است كه نسبت به كلیه افراد سلسله سند در كتب رجال شیعه تصریح به وثاقت شده باشد، اگر چه بعضی از افراد زنجیره حدیث غیر امامی باشند، مانند علی بن فضال و ابان بن عثمان.
گاهی از روایت موثق به قوی تعبیر شده است.

ضعیف
خبری است كه شروط یكی از اقسام نامبرده (صحیح، حسن، موثق، قوی) در آن جمع نباشد، ولی گاهی ضعیف بر روایت مجروح، اطلاق شده.

انواع ضعیف بدین قرار است:
موقوف، مقطوع و منقطع، معضل، شاذ، منكر، متروك، معلل، مضطرب، مقلوب، مدلس، مرسل (قواعد التحدیث، ص 40 و 120) .

تبصره 1. ضعیف به اصطلاح اهل سنت، حدیثی است كه صحیح و حسن نباشد.در بیقونیه آمده (و كل ما عن رتبة الحسن قصر فهو الضعیف و هو اقساما كثر) .هر حدیثی كه در مرتبه نازلتر از حسن باشد، ضعیف است و اقسام ضعیف زیاد می باشد.

تبصره 2. در شرح بیقونیه فرماید: فاقد شروط قبول را ضعیف نامند و شروط قبول شش امر است:
1.اتصال سند،
2.عدالت،
3.ضبط،
4.فقدان شذوذ،
5.فقدان علت،
6.فقدان روایت معارض.آنگاه اقسام ضعیف را به اعتبار فقدان هر یك از شروط نامبرده بازگو می نماید.

تبصره 3. موجبات ضعف حدیث به قرار ذیل است:
1.كذب راوی در حدیث كه موسوم است به (موضوع) ،
2.اتهام وی به كذب كه موسوم است به (متروك) ،
3.كثرت خطای وی كه موسوم است به (منكر) ،
4.غفلت راوی از اتقان در نقل كه موسوم است به (منكر) ،
5.فسق راوی، كه چون بیشتر موجب جعل حدیث می شود موسوم است به (موضوع) ،
6.روایت راوی بر سبیل توهم كه موسوم است به (معلل) ،
7.مخالفت در نقل روایت به اثقات كه اگر به واسطه تغییر سند باشد موسوم است به (مدرج) ،
8.مجهول بودن راوی كه موسوم است به (مجهول) ،
9.بودن راوی از اهل بدعتی كه ناشی از شبهه باشد كه موسوم است به (متروك) ،
10.كم حافظگی راوی كه اگر همیشگی باشد، موسوم است به (شاذ) و اگر به واسطه پیری و عوارض دیگر باشد، موسوم است به (مختلط) .

حدیث ضعیف به اصطلاح قدماء و متاخرین
باید دانست كه بسیاری از احادیث ضعیف، طبق اصطلاح متاخرین، در شمار احادیث صحیح به عقیده قدمای امامیه است، زیرا آنان ملاك صحت را وثوق و اعتماد به صدور حدیث از معصوم می دانستند و چنان كه گفتیم، پاره ای از احادیث ضعیف (قسم چهارم) مورد اعتماد پیشوایان علم حدیث بوده، همان طور كه اعراض قدماء، خود از موجبات ضعیف حدیث بوده است، اگر چه در آن جهات ضعیف مشهود نباشد، زیرا اصطلاح متاخرین به اغمض عین و ندیده گرفتن قراین و ضمایم خارجیه است، از این رو، چون احادیث موثوق الصدور به واسطه قراینی مورد اعتماد و وثوق متقدمین بوده، صحت آنها بی ملاك نیست.

منبع: وبسایت اندیشه قم