لمس جن یا شیطان نمونه ادعای «نقد قرآن»

دکتر سها آیه 275 سوره بقره را نقل کرده و مطلب آن را خرافه ضد علم معرفی کرده است و می نویسد:
« الَّذِینَ  یَأْكُلُونَ الرِّبَا لاَ یَقُومُونَ إِلاَّ كَمَا یَقُومُ الَّذِی یَتَخَبَّطُهُ الشَّیْطَانُ مِنَ الْمَسِّ (بقره/ 275)؛
ترجمه: کسانی که ربا می خورند، بر نمی خیزند مگر مانند برخاستن کسی که شیطان بر اثر تماس، او را دیوانه کرده است ... .
قدما و حتی بعضی قبائل عقب افتاده امروز بر این باورند که بیماری ها مخصوصاً بیماری های روانی در اثر تماس یا وارد شدن جن و شیطان به بدن فرد ایجاد می شود. محمد این خرافه را وارد قرآن کرده است».[1]
بررسی
از مطالب دکتر سها پیش فرض ها، سؤالات و شبهات زیر استفاده می شود.
1ـ آیه فوق دلالت بر تأثیر جن در بیماری روانی دارد.
2ـ تأثیر جنیان در بیماری های روانی مطلبی خرافی است.
3ـ پیامبر (ص) و قرآن تحت تأثیر فرهنگ خرافی عرب این مطلب را بیان کرده اند.

پاسخ اجمالی
در اینجا لازم است نخست تفسیر آیه 275 سوره بقره و نکات علمی آن روشن شود تا پاسخ دکتر سها مشخص شود.
الَّذِینَ  یَأْكُلُونَ الرِّبَا لاَ یَقُومُونَ إِلاَّ كَمَا یَقُومُ الَّذِی یَتَخَبَّطُهُ الشَّیْطَانُ مِنَ الْمَسِّ ذلِكَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا إِنَّمَا الْبَیْعُ مِثْلُ الرِّبَا وَأَحَلَّ اللّهُ الْبَیْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا فَمَن جَاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِن رَبِّهِ فَانْتَهَى فَلَهُ مَا سَلَفَ وَأَمْرُهُ إِلَى اللّهِ وَمَنْ عَادَ فَأُولئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِیهَا خَالِدُونَ (بقره/ 275)؛ «كسانى كه ربا مى خورند، برنمى خیزند، مگر همانند برخاستن كسى كه شیطان بر اثر تماس، دیوانه (و آشفته سَر)ش كرده است. این بدان سبب است كه آنان گفتند: «معامله فقط همانند رباست.»؛ حال آن كه خدا معامله را حلال كرده و ربا را حرام نموده است. و هر كس پندى از جانب پروردگارش به او رسد و (به رباخوارى) پایان دهد، پس آنچه (از سود در) گذشته (به دست آورده) فقط از آنِ اوست و كارش با خداست؛ و[لى ] كسانى كه [به رباخوارى ] بازگشتند، پس آنان اهل آتش اند [و] در آن جا ماندگارند».

نکات تفسیری
1. مسأله ى ربا اولین بار در آیه ى 39 سوره ى روم كه از سوره هاى مكى است به صورت اندرز اخلاقى مطرح شده است. این آیه مى فرماید: رباخوارى در پیشگاه خدا كار پسندیده اى نیست.[2] سپس بعد از هجرت در سوره هاى آل عمران، نساء و بقره مطرح شد.[3] و رباخوارى حرام و جنگ با خدا اعلام شد.
2. در این آیه ربا خواران به دیوانگانى تشبیه شده اند كه نمى توانند تعادل خود را حفظ كنند.[4]
شاید مقصود از این تشبیه همان شیوه ى اجتماعى ربا خواران در دنیا باشد كه مثل دیوانگان، فاقد تفكر صحیح اجتماعى هستند و ثروت پرستى چشم عقل آنها را كور كرده است، به طورى كه منافع خود و اجتماع را در نظر نمى گیرند.
و شاید مقصود از این تشبیه قیام در رستاخیز باشد؛ یعنى در قیامت رباخواران به شكل دیوانگان محشور مى شوند.
امّا از آن جا كه وضع انسان در جهان دیگر تجسمى از اعمال او در این جهان است، ممكن است آیه اشاره به هر دو معنا باشد؛ در روایات نیز به هر دو مطلب اشاره شده است.[5]
3. در این جا این پرسش مطرح مى شود كه آیا قرآن كریم شیطان را سرچشمه ى دیوانگى و جنون مى داند، در حالى كه دیوانگى نوعى بیمارى روانى است؟
پاسخ آن است كه مفسران قرآن، در مورد تعبیر «مسُّ الشیطان» چند احتمال داده اند که در ادامه خواهد آمد.
4. ربا به معناى زیادى و افزایش است و در اصطلاح اسلامى به معناى آن است كه كسى پول یا اموال خود را در اختیار دیگرى قرار دهد و شرط كند كه با مقدارى افزایش باز پس گیرد. البته ربا داراى اقسام و شرایطى است كه در كتاب هاى فقهى بیان شده است.[6]
5. رباخوارى در اسلام حرام، و معامله و تجارت حلال است. تفاوت هاى زیادى بین این دو وجود دارد كه به برخى از آنها اشاره مى كنیم:
الف) در معامله هر دو طرف خریدار و فروشنده، سود و ضرر مى كنند، امّا در ربا، همیشه فقط یك طرف سود مى برد و یكى ضرر مى كند و از این روست كه مؤسسات رباخوار هر روز سرمایه دارتر مى شوند.
ب) در معاملات معمولى، طرفین در مسیر تولید و مصرف گام برمى دارند و اقتصاد شكوفا مى شود، امّا در رباخوارى معمولاً عمل مثبتى صورت نمى گیرد.
ج) با شیوع رباخوارى سرمایه ها در مسیر ناسالم مى افتند و پایه هاى اقتصاد متزلزل مى شوند، بر خلاف معامله و تجارت كه موجب رونق و تثبیت موقعیت اقتصادى مى شود.
د) رباخوارى فاصله ى طبقات غنى و فقیر را روز به روز زیادتر مى كند، اما تجارت و معامله لزوماً این گونه نیست.
هـ) رباخوارى، برخلاف تجارت صحیح، منشأ دشمنى و جنگ هاى طبقاتى است.
6. طرح اقتصاد بدون ربا، یكى از نظریه پردازى هاى علمى قرآن است كه در حوزه ى اقتصاد و بانك دارى مطرح شده و در عصر ما مورد توجه قرار گرفته است. هم اكنون در بیش از هفتاد كشور بانك هاى بدون ربا شكل گرفته و مورد استقبال واقع شده است.
7. رباخوارى در نزد مذاهب اسلامى حرام و از گناهان كبیره است و در روایتى از امام باقر(ع) حكایت شده كه خبیث ترین درآمدها، رباخوارى است و خداوند رباخوار و وكیل او و شاهد او و نویسنده ى آن را لعنت نموده است.[7]
8. «قانون عطف به ما سبق نمى شود.»، یعنى قانون از زمانى كه رسمیت مى یابد اجرا مى شود و شامل قبل از خود نمى شود؛ چون اگر بخواهد گذشته را شامل شود مشكلات فراوانى به بار مى آورد و موجب هرج و مرج مى شود.
از این رو در آیه اشاره شد كه هركس دست از رباخوارى بردارد، اموالى كه قبل از نزول آیه از راه ربا به دست آورده است، اشكالى ندارد.

پاسخ تفصیلی: مفهوم شناسی شیطان، خبط، مس
واژه «شیطان» یا از ماده شاط یشیط به معنای هلاکت و شدت غضب است[8] یا از ماده شطن یشطن به معنای دور شدن (دور شدن از خیر) خبیث و پست آمده است[9] و به هر موجود سرکش و متمرد اطلاق می شود. اعم از انسان، جن و یا جنبندگان دیگر. هم چنین شیطان اسم عام (اسم جنس) است و ابلیس اسم خاص (علم) است که حضرت آدم را فریب داد. و اکنون با یاران خود انسان ها را وسوسه و گمراه می کند[10]. لذا در قرآن کلمه شیطان به انسان و جن اطلاق شده است (وَکَذلِکَ جَعَلْنَا لِکُلِّ نَبِیٍّ عَدُوّاً شَیَاطِینَ الْإِنْسِ وَالْجِنِّ)[11]؛ «و این چنین برای هر پیامبری، دشمنی از شرورهای (شیطان صفت) انسان و جنّ قرار دادیم».
واژه شیطان به صورت مفرد 70 بار و به صورت جمع (شیاطین) 18 بار در قرآن آمده است. ماهیت شیطان همانند جن از آتش است. و دارای اختیار ، تکلیف، شعور و عقل، اراده، زاد و ولد می باشد. گاهی جن و شیطان مفهوم وسیعی دارند و شامل نفس اماره، قوای واهمه، تخیل نفسانی و لذت دنیوی، حشرات موذی و انسان های فاسد و... می باشد[12] و گاهی به معنای میکروب می آید. به عنوان مثال، حضرت علی7 می فرماید: از قسمت شکسته ظرف و دستگیره آن آب نخورید زیرا شیطان به روی دستگیره و قسمت شکسته ظرف می نشیند[13] و گاهی به انسان ها شیطان صفت هم گفته می شود به عنوان نمونه حضرت علی(ع) می فرماید: زیاد ابن ابیه ! از معاویه بترس! که او شیطان است[14]. خبط به معنای ضرب شدید[15] و مس به معنای جنون[16] و راغب آن را کنایه از جنون می داند.

چگونگی استیلای شیطان بر انسان

بعضی ها تصور می کنند که شیطان و جن می توانند بر انسان تأثیر فیزیکی مستقیم داشته باشند. که شاهد آن ها همان آیه 275 سوره بقره (لمس شیطان) است اما با بررسی آیات دیگر به بی پایه بودن این کلام پی می بریم. از آیات قرآن این گونه استفاده می شود که شیطان در انسان وسوسه و فتنه ایجاد می کند و بر اندیشه و تفکر نفوذ کرده و راه گمراهی را نشان می دهد (اسْتَحْوَذَ عَلَیْهِمُ الشَّیْطَانُ فَأَنسَاهُمْ ذِکْرَاللَّهِ أُولئِکَ حِزْبُ الشَّیْطَانِ أَلاَ إِنَّ حِزْبَ الشَّیْطَانِ هُمُ الْخَاسِرُونَ)[17]؛ «شیطان بر آنان مسلّط شده و یاد خدا را از یاد آنان برد؛ آنان حزب شیطانند. آگاه باشید که حزب شیطان فقط زیان کارند!».
(کَالَّذِی اسْتَهْوَتْهُ الشَّیَاطِینُ فِی الْأَرْضِ حَیْرَانَ)[18]؛ «همانند کسی که شیطان ها او را به سقوط (و گمراهی) کشانده اند، در حالی که در زمین سرگردان است».
(وَإِنَّ الشَّیَاطِینَ لَیُوحُونَ إِلَی أَوْلِیَائِهِمْ)[19]؛ «و قطعاً شرورهای (شیطان صفت) به سوی دوستانشان اشاره سریع پنهانی القاء می کنند».
(وَقَالَ الشَّیْطَانُ لَمَّا قُضِیَ الْأَمْرُ إِنَّ اللَّهَ وَعَدَکُمْ وَعْدَ الْحَقِّ وَوَعَدتُّکُمْ فَأَخْلَفْتُکُمْ وَمَاکَانَ لِیَ عَلَیْکُم مِن سُلْطَانٍ إِلَّا أَن دَعَوْتُکُمْ فَاسْتَجَبْتُمْ لِی فَلاَ تَلُومُونِی وَلُومُوا أَنفُسَکُم)[20]؛«و شیطان، هنگامی که کار پایان یافت می گوید: «در حقیقت، خدا وعده حق به شما وعده داد؛ و [من] به شما وعده دادم، و[لی] با شما تخلّف کردم؛ و برای من هیچ تسلّطی بر شما نبود، جز اینکه شما را فرا خواندم، و [درخواست] مرا پذیرفتید، پس مرا سرزنش مَکنید، و خودتان را سرزنش کنید.»
انسان برتر از آن است که موجودات نامریی دخالتی در وجود او داشته باشند[21] و الا با اختیار و اشرف مخلوقات بودن او سازگاری ندارد. شیاطین به همتایان انسانی خود تلقینات گمراه کننده القا می کنند و زمانی که کار از کار بگذرد می گویند: (وَمَا کَانَ لِیَ عَلَیْکُم مِن سُلْطَانٍ إِلَّا أَن دَعَوْتُکُمْ فَاسْتَجَبْتُمْ لِی)[22]؛ «و برای من هیچ تسلّطی بر شما نبود، جز اینکه شما را فرا خواندم، و [درخواست] مرا پذیرفتید» هم چنین جنیان که هم جنس شیاطین هستند، نمی توانند تأثیر مستقیم داشته باشند و از آیات قرآن نیز استفاده نمی شود[23] در نتیجه شیطان آسیب رسانی مستقیم و فیزیکی ندارد؛ بلکه دسیسه های زشت او سبب سرگردانی و اختلالات روانی می گردد[24].

علل اختلالات روانی و افسردگی از منظر علم

افسردگی و دیوانگی از همان ابتدای تاریخ همراه انسان بوده است. 450 سال قبل از میلاد بقراط اصطلاح مانیا و ملانکولیا را برای توصیف اختلالات روانی به کار برد. و حدود100 سال قبل از میلاد کورنلیوس سلسوس (c rnelius celsus) این بیماری را ناشی از صفرای سیاه معرفی نمود. در سال 1854م ژول فالره جنون ادواری (f lie(ص) circul(ص)ire) را معرفی کرد. و ژول بایا دژه فرانسوی جنون دوشکلی را شرح داد. در طب قدیم ایران از این بیماری با نام مالیخولیا یاد شده است[25]. امروزه عامل بسیار از این اختلالات این سیستم شناخته نشده است[26]. برای اختلالات روانی و افسردگی (جنون عرفی) علت های مختلفی را برشمردند برخی به اعصاب انسان برمی گردد و برخی دیگر به روح و روان. مانند: سندرم خستگی مزمن[27]، جراحات وارده بر سر[28]، صرع (اپی لپسی)[29]، التهاب مغز (آنسفالیت)[30]، آبسه مغزی[31]، الزایمر[32]، وراثت و ژنتیک[33]، تغییرات ناخوشایند در زندگی، مشکلات مالی، مشکلات عاطفی، مشکلات جنسی، استرس و اضطراب[34]. با بررسی نظریات علمی، درمی یابیم که علم در حوزه محسوسات و ملموسات نظر می دهد و به متأثر شدن انسان از ماوراء طبیعت نظری نداده است.

رابطه لمس شیطان و دیوانگی از نگاه مفسران

آیه قرآن به صورت مستقیم اشاره دارد که کسانی که ربا می خورند، بر نمی خیزند مگر همانند برخاستن کسی که شیطان بر اثر تماس، دیوانه (و آشفته سَر)ش کرده است[35]. مفسران در تفسیر این آیه احتمالات زیادی را مطرح نمودند.
1. برخی عوامل دیوانگی را به دو نوع تقسیم کردند: یکی مادی و دیگری غیر مادی (وسوسه شیطان عامل تأثیر روانی منفی)
مرحوم آیه الله طالقانی; در تفسیر آیه سه احتمال را نقل کردند:
الف) دیو زدگی و دچار بیماری صرع و اختلالات روانی شدن.
ب) میکروبی که در مراکز عصبی انسان نفوذ کند.
ج) منشاء وسوسه و انگیزنده اوهام و تمنیات.
از این سه احتمال آنچه بر حسب ظاهر کلام مورد قبول مرحوم طالقانی است و به گواه عبارت هایی که قبل از احتمال یاد شده آورده است، همان احتمال سوم است. ایشان می فرماید: چون رباخوری، انحراف از مسیر طبیعی و انسانی است رباخور دچار خبط زدگی در اندیشه و آشفتگی می شود... و خوی کینه جویی و بد اندیشی نسبت  به مردم نیز در او راسخ می شود... در هر حال پیوسته در نگرانی و آشفتگی به سر می برد و به خود می پیچد. این حالات در کردار و گفتار و حرکات چشم و دست و پایش نمایان است[36].
آیة الله مکارم شیرازی بعد از نقل احتمالات می فرماید: دیوانگی را به دو گونه می توان تصور کرد: یکی جسمانی که بر اثر عوامل مادی است. دیگری روحی و معنوی که متاثر از عوامل غیر مادی است، آنان که رباخوارند گرفتار دیوانگی روحی می شوند که مشوق آن ها وسوسه های شیطانی است. چه جنونی بالاتر از طمع و حرص به مال دیگران که تشویش روحی و اضطراب دائمی به همراه دارد[37].
2. برخی دیگر نسبت دادن دیوانگی را به شیطان، نوعی مَجاز می دانند. مرحوم طبرسی معتقد است که آیه برای حالات برخی از مردم در روز قیامت است و اضافه می کند: که شیطان انسان را دیوانه نمی کند؛ دیوانگی و اختلالات روانی بر اثر غلبه سودا و صفراء است و در آن هنگام عقل انسان ضعیف می شود و شیطان در او وسوسه می کند. و اگر به شیطان نسبت داده شده، از باب مجاز است[38]. در میان عرف هم مشهود است کسانیکه از حالت عادی و معقول خارج می شوند مانند: زانی، قاتل، دزد و... لقب دیوانه به او می دهند. این به معنای دیوانگی جسمی نیست بلکه به معنای غرق شدن در گناه و نفوذ شیطان در وجود اوست.
3. بعضی از مفسرین در حد یک احتمال پذیرفته اند که ممکن است علل برخی از جنون ها شیطان و جن باشد. علامه طباطبایی; می فرماید: آن چه آیه بر آن دلالت دارد بیش از این نیست که دست کم بعض از جنون ها مستند به مس جن است و استناد جنون به عللی چون شیطان موجب ابطال علل طبیعی نیست بلکه علل طبیعی در طول علل غیرطبیعی هستند نه در عرض آن ها[39]. مکارم شیرازی هم می فرماید: ولی هیچ بعید نیست که بعضی از کارها و اعمال نادرست، شیطان در شخص اثر بگذارد[40]. فرض مدخلیت شیطان و جن در جنون و اختلالات عصبی و روانی با استناد آن به اسباب طبیعی منافات ندارد، زیرا تأثیر اسباب غیر طبیعی در حوادث طبیعی در طول اسباب و علل طبیعی است نه در عرض آن ها. چنان که تاثیر اراده الهی در پیدایش حوادث طبیعی به همین شیوه است و علوم تجربی دارای حق اثبات است نه دارای حق نفی[41].
علامه تعبیر زیبایی دارد که می فرماید: مراد از مس شیطان، حرکات نامنظم جن زدگان در حال بیهوشی و بعد از آن نیست؛ بلکه غرض آیه این است؛ افعال رباخوار افعال اختیاری است که از اعتقاد غلط سر می زند رفتار او در مورد امر معاش و زندگی به رفتار دیوانه می ماند که خوب را از بد تمییز نمی دهد[42]. در همین زمینه حضرت علی7 در نهج البلاغه به کسی که به او هدیه ای داده است فرمود: اعن دین الله اتیتنی لتخدعنی؟ امختبط انتم ذوجنه[43]؛ آیا از راه دین، وارد شدی که مرا بفریبی؟ یا عقلت آشفته شده یا جن زده شده ای؟
4. برخی دیگر معتقد هستند که شیطان در آیه به معنای میکروب است که در انسان نفوذ کرده که سبب آشفتگی روحی و بیماری اعصاب و دیوانگی می باشد[44].

نتیجه

شیطان بر انسان تسلط ندارد تا این که بتواند او را دیوانه نماید؛ فقط وسوسه و اغوا می کند. آنچه در آیه مطرح شده حالات دیوانه است که خوب و بد را تشخیص نمی دهد.
به کسانی که آیه را متعارض با علم می دانند باید گفت:  آیه دارای احتمالات فراوانی است به عبارت دیگر فهم آیه مشکل است و به قطع نمی توان برای آن تفسیر روشنی ارائه داد. از طرف دیگر علوم بشری در پیرامون حس و تجربه نظر می دهد و از تأثیرات ماوراء طبیعت بر طبیعت و انسان عاجز است. حداقل چیزی که می توان گفت: علم در این زمینه ساکت است. آیه ای که متشابه است و هنوز تفسیر قطعی از آن ارائه نشده است و از طرف دیگر، علم هم به نتیجه ای نرسیده؛ چگونه می توان گفت که آیه لمس شیطان، با علوم بشری در تضاد است و از علوم باطل اعراب اقتباس کرده است.

نکات تکمیلی در پاسخ دکتر سها

1ـ از مطالب فوق روشن شد که آیه 275 سوره بقره تفاسیر متعدد دارد که دکتر سها به آنها توجه نکرده و به قرآن اشکال کرده است.
2ـ اینکه دکتر سها تأثیر جنیان را در بیماری روانی (بدون ارائه دلیل) خرافات دانسته است صحیح نیست چه بسا مطالبی که هنوز در علوم پزشکی و روان شناسی کشف نشده باشد.
3ـ اینکه پیامبر(ص) و قرآن تحت تأثیر فرهنگ عرب این مطلب (بقره/ 275) را بیان کرده باشند دلیل ندارد و مدعایی بیش نیست و از طرف دیگر اینکه هر چه در فرهنگ مردم است خرافات و ضد علم است صحیح نیست، بلکه ادعایی است که دلیل می خواهد.

پی نوشت ها:
[1]. نقد قرآن، دکتر سها، 134.
[2]. وَمَا آتَیْتُم مِن رِباً لِیَرْبُوَا فِی أَمْوَالِ النَّاسِ فَلَا یَرْبُوا عِندَ اللَّهِ (روم/ 39).
[3]. با توجه به لحن آیه ى مورد بحث بعید نیست كه آیه ى 130 سوره ى آل عمران كه حكم صریح ربا را اعلام مى كند قبل از آیات سوره ى بقره نازل شده باشد.
[4]. واژه ى «خبط» در لغت به معناى «عدم تعادل بدن، در هنگام راه رفتن یا برخاستن» است .
[5]. اكثر مفسران معناى دوّم را پذیرفته اند، ولى صاحب تفسیر نمونه هر دو معنا را ممكن مى دانند (ر. ك: تفسیر نمونه، ج 2، ص 271).
[6]. ر. ك: تحریر الوسیله، و رساله هاى عملیه ى مراجع معظم .
[7]. اصول كافى، ج 5، ص 147 و وسائل الشیعه، ج 12، ص 423.
[8]. ابن اثیر، نهایه، ذیل واژه «شیط» این ماده طرفدار کمی دارد.
[9]. لسان العرب، ابن منظور؛ مفردات، راغب، ذیل واژه «شیط»
[10]. تفسیرنمونه، مکارم شیرازی، ناصر، تهران ج1، ص191؛ جن وشیطان، رجائی تهرانی، علیرضا، ص14.
[11]. انعام/ 112.
[12]. جن و شیطان، زین العابدین دست داده، ص 46.
[13]. اصول کافی، کلینی، ج 6، ص 385.
[14]. نهج البلاغه، خطبه 44.
[15]. لسان العرب، ابن منظور، ذیل واژه خبط.
[16]. همان، ذیل وازه مس.
[17]. مجادله/ 19.
[18]. انعام/ 71.
[19]. انعام/ 121.
[20]. ابراهیم/ 22.
[21]. ر.ک: المیزان، ذیل آیه.
[22]. ابراهیم/ 22.
[23]. ر.ک: الشبهات و الردود، محمد هادی معرفت، ص 235 ـ 237.
[24]. همان و المیزان، طباطبایی، ج 2، ص 431.
[25]. افسردگی، آذین رزم گیری، ص 9ـ10.
[26]. مغز و اعصاب، انجمن پزشک بریتانیا، گروهی از پزشکان، ترجمه منصوره داوری، ص 33.
[27]. مغزو اعصاب، ص 48.
[28]. همان، ص 54.
[29]. همان، ص 67.
[30]. همان، ص 80.
[31]. همان، ص 82.
[32]. همان، ص 108.
[33]. افسردگی، همان، ص 25.
[34]. ر.ک: افسردگی، همان؛ آشنایی با بیماری های روانی، مطهره امینی.
[35]. بقره/ 257.
[36]. پرتوی از قرآن، طالقانی، ج 2، ص 252ـ253.
[37]. تفسیر نمونه، مکارم شیرازی، ج2، ص 201.
[38]. مجمع البیان، ج 3، ص 179.
[39]. تفسیر المیزان، علامه طباطبایی، ج 2، ص 574.
[40]. تفسیر نمونه، ج 2، ص 272.
[41]. آیه الله استاد جعفر سبحانی، مقاله پاسخ دوم به سروش، مجله افق حوزه، شماره 183، 25/12/1386.
[42]. المیزان، علامه طباطبایی، ذیل آیه.
[43]. نهج البلاغه، خطبه 224.
[44]. طنطاوی، تفسیر الجواهر، ذیل آیه 257 سوره بقره؛ قاموس قرآن، قرشی،. ذیل واژ ه شطن.

---

منبع : پرسمان دانشجویی