آداب، آثار و برکات مهمان نوازی در عید

یکی از آداب عید نوروز، دیدار برادران و خواهران مسلمان و آگاهى از شادى‌ها و اندوه‌هاى آنان است که در دین اسلام می توان آن را یکی از مصادیق «صله رحم» برشمرد که در آیات قرآن و روایات اسلامی بر آن بسیار تأکید شده است، چنانکه حضرت محمد(ص) در حدیثی می فرمایند: هیچ مهمانى نیست كه بر قومى وارد شود، مگر آنكه روزى اش در دامان اوست . پس، چون فرود آید ، با روزى اش فرود مى آید، و چون برود، با گناهان آنها ( میزبان ) مى رود .
یکی از آداب عید نوروز، دیدار برادران و خواهران مسلمان و آگاهى از شادى‌ها و اندوه‌هاى آنان است که در دین اسلام می توان آن را یکی از مصادیق «صله رحم» برشمرد که در آیات قرآن و روایات اسلامی بر آن بسیار تأکید شده است، چنانکه حضرت محمد(ص) در حدیثی می فرمایند: هیچ مهمانى نیست كه بر قومى وارد شود، مگر آنكه روزى اش در دامان اوست . پس، چون فرود آید ، با روزى اش فرود مى آید، و چون برود، با گناهان آنها ( میزبان ) مى رود .

بزرگداشت ایام نوروز مصادف است با روزهایی که زیبایی سحر انگیز طبیعت، قدرت خداوند و تجدید حیات و معاد را در خاطره ها زنده می کند به علاوه در نوروز مردم اقدام به کارهایی می کنند که شارع مقدس به آن تشویق نموده است؛ مثل: نظافت و خانه تکانی، صله رحم، خوشحال کردن مؤمنان، از بین بردن دشمنی ها و کینه ها، آزادی زندانیان و غیره.

صله رحم رحم درجاتی دارد که با توجه به توان فرد، عرف اجتماع، نیاز افراد و برخورد و جواب دهی آنان متفاوت و قابل تغییر است و به هر حال تا هر درجه ای که ممکن است باید به این برنامه دینی عمل کرد. مرجع و معیارِ در چگونگی ابراز محبت و احسان، عرف است؛ زیرا به حسب عادات و رسومِ افراد و نزدیک و دور بودنِ آنها فرق مى‏ کند. نوع این ارتباط به نیاز افراد نیز بستگی دارد آنچنان که ممکن است بعضى نیاز مادّى داشته باشند و بعضى نیاز مادى نداشته ولى به کمک دیگرى نیازمند باشند؛ مانند پیرمرد و پیرزن افتاده ‏اى که باید آنان را رسیدگی نمود، و بعضى ممکن است کمکِ فکرى بخواهند. و بعضى هیچ نیازی ندارند و فقط باید از آنان احوال‏ پرسى کرد.

مقدار و حدود صلۀ رحم نسبی است؛ یعنی نسبت به افراد و محیطی که در آن زندگی می کنند متفاوت است؛ مهم آن است که شخص در عرف خودشان قاطع رح محسوب نشود. از امام صادق (ع) روایت شده که فرمود: لقمان به پسرش گفت: پسر جان! … با همۀ مردم خوش خلق باش. پسرم اگر مال دنیایى نداشتى که با آن صله رحم کنى، و بر برادران تفضل نمایى، حسن خلق و روى خوش داشته باش، چون کسى که حسن خلق دارد خوبان او را دوست مى ‏دارند، و بدکاران از او دورى مى ‏نمایند.باز آن حضرت می فرماید: "پیوند خویشاوندى خویش را حتى با جرعه‏ اى از آب محکم کن و بهترین راه براى خدمت به آنان این است که (دست کم) از تو آزار و مزاحمتى نبینند"

ضیافت، مهماندارى و مهمان نوازى، دست و دل باز بودن و سفره اى گشوده داشتن ، نشانه جوان مردى و یكى از برجسته ترین ارزش هاى انسانى و مكارم اخلاقى است. اسلام نیز اهتمام ویژه اى به این خصلت والاى انسانى دارد و پیشوایان این آیین آسمانى ، با تعبیرهاى گوناگون و تنبّه آفرین ، مسلمانان را به آن ، توصیه و تشویق كرده اند .

از نظر روایات اسلامى، مهمان نوازى، یكى از برترین مكارم اخلاقى است كه در آن، مهمان، نه تنها روزىِ خود را مى آورد و از روزىِ انسان نمى كاهد ، بلكه بر آن نیز مى افزاید. چنانکه پیامبر اکرم(ص) در حدیثی می فرمایند: میهمان، روزى خود را مى ‏آورد و گناهان اهل خانه را مى ‏برد. برعكس ، خوددارى از پذیرفتن مهمان ، نشانه قساوت قلب انسان ، و كوچ كردن خیر و بركت از خانه اى است كه در آن زندگى مى كند .با تأمّل در این موارد و سایر مواردى كه اطعام دیگران ، مورد تأكید قرار گرفته ، مى توان دریافت كه در همه مواردى كه خداوند متعال ، نعمت خاصى را به انسان ارزانى داشته و یا بلایى را از او دفع كرده و یا اطعام دیگران آثار و بركات بیشترى دارد (مانند افطارى دادن در ماه رمضان ، و یا مراسم عزادارى سید الشهدا امام حسین علیه السلام )، مهمانى، از فضیلت بیشترى برخوردار است.

الف: آداب میزبان

در روایات اسلامى ، افزون بر تشویق و تأكید فراوان بر فرهنگ مهمان نوازى ، رهنمودهاى بسیار ارزنده اى در جهت تصحیح و تقویت این فرهنگ ارائه شده است كه مى توان آن ها را به دو دسته آداب میزبان و آداب مهمان تقسیم كرد که گرامى داشت مهمان؛ خوش رویى و ابراز محبّت؛مقدّم داشتن مهمان؛ خدمت به مهمان؛ در اختیار نهادن آنچه مهمان نیاز دارد؛ پذیرایى كردن با بهترین چیزى كه دارد؛ نیكو پذیرایى كردن فرمانبرى؛كوشیدن در پذیرایى از مهمان دعوت شده؛ زودتر شروع كردن غذا و دیرتر دست كشیدن از آن؛ صرف غذا با مهمان؛ تعارف كردن مهمان به خوردن؛ بدرقه كردن مهمان تا درِ خانه از جمله آداب میزبان به شمار می رود.

همچنین در روایات بر ترک خودنمایى و شهرت طلبى؛تشریفات مشقّت بار؛تعارف دروغین؛ به كارگرفتن مهمان؛ روزه گرفتن ، بدون اجازه مهمان؛كمك كردن در رفتن مهمان از سوی میزبان تأکید شده است. گفتنى است كه همه این آداب ، در حقیقت ، به دو اصل اساسى باز مى گردند :

1. تكریم مهمان

بیشتر آدابى كه بدان اشاره شد ، در واقع ، جلوه هاى تكریم مهمان و احترام نسبت به اوست .این اصل ، تا آن جا از نظر پیشوایان اسلام اهمیت دارد كه پیامبر (ص)خطاب به امام على (ع)مى فرماید : مهمان را گرچه كافر باشد ، گرامى بدار . در میان همه امورى كه گرامى داشت مهمان شمرده شده ، خوش رویى و ابراز مهر و محبّت نسبت به مهمان ، جایگاه ویژه اى دارد . در واقع ، بدون رعایت این اصل ، همه تلاش هاى میزبان براى گرامى داشت مهمان ، بى ثمر خواهد بود . لذا در روایتى از امام على (ع)آمده :چهره گشاده ، از تُرش روىِ ایثاركننده ، بهتر است .این سخن ، به روشنى بر این نكته دلالت دارد كه ایثار و مقدّم داشتن دیگران بر خود ـ كه به مراتب از مهمانى ، ارزشمندتر است ـ ، اگر با خوش رویى همراه نباشد ، ارزشى ندارد ، چه رسد به مهمانى .

2 . پرهیز میزبان از رفتارهاى غیر اخلاقى

هر چند احترام كردن و بزرگداشت مهمان ، كارى بسیار شایسته است ، با این حال ، باید دانست همه امورى كه از نظر برخى ، گرامیداشت مهمان محسوب مى شوند ، در اسلام پسندیده نیستند ؛ بلكه از نظر اسلام ، تكریم مهمان در محدوده ارزش هاى اخلاقى ، مطلوب است . براى مثال ، تلاش هایى كه گاه در تهیه امكانات پذیرایى بهتر ، با انگیزه خودنمایى و شهرت طلبى صورت مى گیرد ، از آن رو كه كارى غیر اخلاقى است ، از نظر اسلام به شدّتْ نكوهیده است . نكته بسیار مهمى كه یادآورى آن ضرورى است ، این كه آداب میزبانى ، منحصر به مواردى نیست كه در روایات اسلامى بدانها اشاره شده است؛ بلكه به طور كلى ، همه اقداماتى كه در میان اقوام مختلف براى تكریم مهمان مرسوم است ، در صورتى كه از چارچوب ارزش هاى اخلاقى و شرعى ، پا را فراتر ننهد ، مورد تأیید و تأكید اسلام است.

ب: آداب مهمان
یکسری از آدابی که بر انجام آن از سوی مهمان تأکید شده است، رعایت اولویّت ها در پذیرش دعوت به مهمانی؛شرط كردنِ پرهیز از تكلّف و تشریفات؛ اجازه گرفتن براى ورود به خانه میزبان؛ سلام كردن هنگام ورود به خانه؛ نشستن در جایى كه میزبان پیشنهاد مى كند؛ دعا كردن براى میزبان؛ ترك كردن مهمانى پس از صرف غذا؛ پاسدارى از كرامت خود با رعایت مدّت اقامت و... است و دسته دوم ، امورى هستند كه مهمان باید از انجام دادن آنها سر باز زند و ترك آنها نشانه ادب مهمان است كه عبارت اند از : شركت كردنِ بدون دعوت در مهمانى دیگران؛حضور در مهمانى ویژه ثروتمندان؛ حضور در مهمانى برپاشده با انگیزه همچشمى؛ پذیرش مهمانى اهل ساز و آواز؛ پذیرش مهمانى مشرك ، منافق و فاسق؛ واداشتن میزبان به تكلّف و تشریفات؛ دیگرى را همراه خود به مهمانى بردن؛روزه مستحبّى گرفتن ، مگر با اجازه میزبان؛ ناچیز شمردن امكانات میزبان؛پرس و جو در باره حلال بودن غذا .

با دقت در موارد یاد شده ، به روشنى معلوم مى شود كه همه این آداب ، در واقع ، به سه اصل زیربنایىِ تكریم میزبان، پرهیز از ایجاد زحمت و پرهیز از حضور در مهمانى هاى نكوهیده بازمی گردد. حكمت تأكید اسلام بر مهمان نوازى ، نزدیك كردن هر چه بیشترِ دل ها و حاكم ساختن صفا و صمیمیت در جامعه است . از آن جا كه پذیرایى از مهمان ، در صورتى كه با زحمت همراه باشد ، با این حكمتْ منافات دارد ، بخشى از رهنمودهایى كه در روایات اسلامى براى مهمانى ارائه شده ، جهت پیشگیرى از مزاحمت است ، مانند : وادار نكردنِ میزبان به تشریفات ، بلكه پرهیز دادن وى از تكلّف و انجام تشریفات ، بدون دعوت به مهمانى نرفتن و اجتناب از توقّف طولانى و ملال آور در منزل میزبان .

مهمان باید شرایط خاص و موقعیت هاى ویژه میزبانِ خود را در نظر بگیرد و از هر چیزى كه موجب دردسر گردد، دورى نماید .چه بسا موقعیت میزبان و گاه فرصت او ایجاب مى كند كه پس از صَرف غذا ، خداحافظى كند ، چنان كه قرآن كریم در مورد پیامبر خدا (ص)به مسلمانان توصیه مى فرماید كه پس از صرف غذا با او خداحافظى كنند و به گفتگو ننشینند. گاه لازم است كه مهمان پس از صرف غذا ، مدّتى توقّف كند ؛ ولى باید توجّه داشته باشد كه توقف بلند مدّت ، ملال آور است و كرامت و عزّت مهمان را سلب مى نماید. در هر حال ، چنان كه در روایات اهل بیت (ع) آمده ، حداكثر مهمانى ، سه روز است و بقیه اش صدقه است.

به طور کلی از نظر اسلام ، شركت در مهمانى هایى كه موجب آلودگى هاى اعتقادى ، اخلاقى و عملى است ، و یا با كار مهم ترى در تعارض است پسندیده نیست و مورد نكوهش واقع شده است . لذا شخص مؤمن نباید این گونه دعوت ها را بپذیرد .البته باید توجّه داشت كه شركت در مهمانى هاى آلوده به گناه ، گناه محسوب مى شود ؛ ولى شركت در مهمانى اى كه در تعارض با كارى مهم تراست ، هر چند نكوهیده شمرده شده ، ولى گناه نیست.

آثار مهمان نوازی

بر اساس آیات قرآن و روایات اسلامی مهمان نوازی از مکارم اخلاق است و یکی از نشانه های مؤمن چنانکه پیامبر اسلام(ص) فرمود: از مهمان پذیرایى نمى كند ، مگر آن كه مؤمن است. مهمان نوازى ، از مكارم اخلاق است. و نیز در روایتی دیگر حضرت تأکید می فرمایند: هر چیزى زكاتى دارد، و زكات خانه، اتاق مهمانى است.

امام صادق(ع) در این باره فرمود :ابراهیم علیه السلام بسیار مهمان نواز بود ، به گونه اى كه اگر یك روز مهمانى نزدش نبود ، در جستجوى مهمان ، بیرون مى رفت و درِ خانه اش را مى بست و كلیدها را بر مى داشت تا این كه مهمان مى جُست.

بر اساس روایات دینی ما روزىِ مهمان ، همراه اوست چنانکه امام كاظم(ع) در حدیثی می فرمایند: همانا كمك [خداوند] بر قومى ، به اندازه خرجشان نازل مى شود، و مهمان ، هرگاه بر قومى فرود آید ، روزى اش نیز با او در دامنش فرود مى آید.

مهمان داری و مهمان نوازی آثار و برکاتی دارد از جمله آن گشایشِ روزى و ریزش گناهان است. پیامبر خدا (ص) در این باره می فرمانید: كسى كه اطعام مى كند ، سریع تر از فرو رفتن كارد در كوهان شتر ، به او روزى مى رسد. همچنین حضرت محمد مصطفی(ص) در حدیثی تأکید می فرمایند: هیچ مهمانى نیست كه بر قومى وارد شود ، مگر آن كه روزى اش در دامان اوست . پس، چون فرود آید ، با روزى اش فرود مى آید، و چون برود ، با گناهان آنها ( میزبان ) مى رود .

امیرالمؤمنین امام على(ع) نیز در این باره فرمود: هیچ مؤمنى نیست كه مهمان را دوست بدارد ، مگر آن كه چون از قبرش بر مى خیزد ، چهره اش مانند قرص ماه مى درخشد ، و اهل محشر مى نگرند و مى گویند : این ، كسى جز پیامبرى مُرسل نیست! و فرشته اى مى گوید: این ، مؤمنى است كه مهمان را دوست مى دارد و او را گرامى مى شمارد و راهى جز رفتن به بهشت ندارد. شیخ الائمه امام جعفر صادق (ع)نیز فرمود: هرگاه برادرت سرزده بر تو وارد شد ، با آنچه فراهم دارى، از او پذیرایى كن ؛ امّا اگر دعوتش كرده بودى ، تا جایى كه در توانت هست ، برایش بكوش.

توصیه به دعا كردن براى میزبان

یکی از آدابی که درباره مهمان بدان اشاره شد این است که برای میزبان دعا کنند. در حدیثی به نقل از جابر بن عبد اللّه ـ در سنن ابن داوود چنین آمده است که : ابو هَیثَم بن تَیِّهان ، براى پیامبر (ص) غذایى آماده ساخت و پیامبر صلى الله علیه و آله و یارانش را دعوت كرد. چون از خوردنْ آسودند، پیامبر صلى الله علیه و آله فرمود: « برادرتان را پاداش دهید » . یاران گفتند : اى پیامبر خدا ! پاداش دادن او چگونه است؟ فرمود: « هرگاه به خانه كسى رفتند و غذایش را خوردند و نوشیدنى اش را نوشیدند و برایش دعا كردند، این ، خود، پاداش دادنِ اوست » .

---

منبع :باشگاه خبرنگاران/ برگرفته از کتاب«فرهنگ نامه مهمانی» از آیت الله محمد محمدی ری شهری