بزرگداشت استاد همایون خرم
وفاداری و حفظ هویت ملی در موسیقی رمز موفقیت همایون خرم است
سی وسومین شب از شب های بخارا به بزرگداشت استاد همایون خرم اختصاص داشت.در این برنامه که به مناسبت شصتمین سال فعالیت استاد در تالار بتهوون برگزار شده بود دکتر محمد سریر درباره اهمیت هنر وچگونگی فعالیت همایون خرم گفت:
در مورد استاد که به هر حال صحبتهای بسیار شد مطالبی در بروشور آمده است که در حقیقت ذره ای است از آن دریا. به هر حال در عرصه موسیقی ملی، هنرمندان مختلفی ظهور کردند.
وقتی ما برگردیم به تاریخ موسیقی خودمان،هنرمندان ایرانی آثاری را خلق کرده اند که در مقاطعی اثراتی ژرف در حفظ و ارتقاء هنر ایران زمین داشته است و در شرایطی نیز موجب تلذذ خاطر دوستداران هنر موسیقی در جامعه شده است.
ولی ما آثار معدودی در سیر تاریخی هنرداشته ایم، بخصوص درهنر موسیقی کشورکه بتواند آثاری ماندگار بوده و از وجوه خلاقه و تاثیرگذار مستمر برخوردار باشد و در خاطره و حافظه نسلها باقی بماند. وقتی ما به تاریخ موسیقی خودمان نگاه می کنیم، می بینیم افراد اندکی را می توانیم نام ببریم که از گذشته ها حضوری موثر داشته اند و توانسته اند بمانند و این ماندگاری در حقیقت شأن و طراوت آثارشان را نشان می دهد و اینکه چه جایگاهی ازنظر عیار هنری در پهنه هنر کشور به خود اختصاص داده است.
جایگاه استاد همایون خرم در موسیقی ملی ایران بهرحال زوایای مختلفی دارد، منشوری است از ظرفیت ها و توانائی هایی که لازم است با نگاه تحلیلی نسبت به پایگاه و جایگاه فرهنگی هنری درآثار ایشان بپردازیم.
فکر می کنم ابتدا لازم است در مورد چهارچوب ها و مبانی موسیقی ملی ایرانی و دستگاه های موسیقی که در حقیقت دستمایه اصلی موسیقی ایرانی است توضیحاتی ارائه شود. موسیقی ایرانی آنچه طی چند هزار سال سابقه تاریخی تنها نغمه هائی از آن به صورت سینه به سینه تا به امروز باقی مانده است که در دستگاه های ایرانی دسته بندی و ثبت گردیده است. همچنین نغماتی که در موسیقی نواحی ما در سالیان دور به جای مانده و در زندگی مردمان نقاط دور و نزدیک این سرزمین جاری است.
از مشخصه های ویژه موسیقی ایران زمین جایگاه و اهمیت نغمه و محوریت آن در یک قطعه موسیقی است. موسیقی ما و بسیاری از دیگر کشور های جهان به خصوص مشرق زمین در نگاه موسیقی دانان غربی، مونوفونیک یعنی تک صدایی است. این در عمل نیز مصداق دارد و می دانیم که عموما نیز به صورت اصیل آن با یک ساز و گاه همراه با آواز اجرا می شود.
بنظر بعضی نیز تصاویری نیز که از گروه نوازی در کتیبه ها و نقاشی ها باقی مانده است در حقیقت برای افزایش حجم صدا در فضاهای اجرا بوده و عملا همان نغمه با سازهای مختلف به طور همزمان نواخته می شده و به صورت موسیقی پلی فونیک یا چند صدایی اجرا نمی شده است.
بنابراین برجستگی و اهمیت یک نغمه یا ملودی که به وسیله آهنگساز ایرانی خلق می شود در حقیقت آن «آنِ» موسیقی ایرانی است و همه آن جذبه ها و ماندگاری ها در همین نغمه خلاصه شده است.
بعضی از آشنایان به هنرموسیقی در ارزش و شأن این موسیقی تک صدایی یا مونوفونیک تردید می کنند و معتقدند که موسیقی ای که فاقد لایه های هارمونیک و کونترپوان باشد وجه هنری والا ندارد. در حالی که موسیقی بسیاری از کشور ها این گونه است و نه اینکه از شأن این موسیقی کاسته شود بلکه تمام ارزش و تمام آن شأن و قدرت این موسیقی در آن خط ملودی نهفته است.
آن خط ملودی هست که دارای ظرفیت های بسیار غنی است که می تواند در نسل ها، عصرها طی هزاران سال باقی بماند. بسیاری از گوشه های موسیقی ایران گذشته از تاریخچه آن با یک ملودی بسیار کوتاه به چند هزار سال پیش میرسد یعنی ما آن ظرفیت که درون این انگاره ها می بینیم بسیارمهم است واین ظرفیت ویژه، اساساً در موسیقی مغرب زمین نیست.
ملودی های بسیار کوتاه، بسیار ساده ولی نگاه در عمق و در خط ترکیب اصوات است که آن یک هنر و یک فن دیگری است. از اینجا است که آن قضایای عرفان و آن تفکرعرفانی در موسیقی ما ظاهر می کند و بنده در آثار استاد خرم هم توضیح خواهم داد. بنابراین آثار ایشان در قالب انگاره های موسیقی شرق ودرموسیقی ما که موسیقی ردیف- دستگاهی است قرار دارد یعنی آن ریشه ها و منبع اصلی خلق موسیقی ما هست که در حقیقت انگاره ها وچارچوب هایی است که ما آن چارچوب ها را گوشه می نامیم و این گوشه ها در دستگاه ها دسته بندی می شوند.
بسیار مشکل است که بتوانید خلاقیت هایی داشته باشید در همین قالب ها، یعنی شما قالب را دارید و می خواهند که در این قالب و در همان گوشه یک کار تازه ای خلق کنید. یعنی شما از آن قاب خارج نشوید ولی بداعتی را بوجود بیاورید و خلق بکنید که طی چند هزار سال گذشته خلق نشده است. این یک بخش ازفلسفه و آن رمز ماندگاری آثار آهنگسازان ممتاز از جمله استاد همایون خرم است. در حقیقت ضمن به اصطلاح وفاداری به آن انگاره ها که اساس حفظ هویت موسیقی ملی ما هست در حقیقت این خلاقیتها شکل گرفته و ظهور پیدا کرده و می بینیم که در نسل ها باقی مانده است. این یک وجه بسیار مهم از نظر پایه های موسیقی ملی ما است که حفظ آن حائز اهمیت است.
امروزه ممکن است آثار بسیاری تولید و عرضه می شود که خیلی هم درگروه هایی از افراد جامعه اثر می کند و خیلی ها هم ممکن است آن را دوست داشته باشند، ولی مدت زیادی در ذهن ها نمی ماند، در یک دوره ای می درخشد و تمام می شود. یکی از وجوه عدم ماندگاری آنها هم همین است که پیوندشان با آن ریشه ها سست است. آن ریشه ها هستند که می توانند موجب رشد و شکوفایی بشوند. حفظش کنند، برای سالهای بعد.
وجه دیگری که از آثار استاد خرم و بخصوص در موسیقی کلامی بسیار مهم است، خواننده محوری است. بسیاری ازآثار موسیقی ما به علت اینکه خواننده خاصی آن را خوانده است در جایی مورد توجه قرار گرفته و بعد هم تمام شده است. چون آن خواننده خوانده است، چون توجه ما معطوف به آن خواننده بوده است.
آثار استاد خرم، با هر خواننده ای، به هر شکلی، خواننده ناشناس، خواننده شناخته شده جذابیت و تاثیر عمیق خودش را بر جای گذاشته است. برای انکه آن خلاقیت در خود ذات اثر وجود دارد و مربوط به شخص، معروف یا گمنام نیست. اگر شما برگردید به چهل سال قبل بعضا آثار استاد را خواننده هایی اجرا کرده اند که اساساً خیلی هم شناخته شده نبودند و الان هم چندان شناخته نیستند.
آثاری که امروز ما با خواننده هایی دیگراجرایش را می بینیم اصلاً کسی نام این خواننده های قبلی آنها را هم نمی داند و هنوز از همان زمان این آثار باقی مانده در ذهن و روح و روان نسلها رسوب کرده است. بنابراین باید در نظر داشت آثاری که ساخته می شود یکی ازوجوه شهرت آن ممکن مقداری خواننده محوری باشد که ممکن است در زمانی جذابیت داشته ولی بعد از یک مدت این جرقه خاموش میشود.
در حقیقت یکی از وجوه مهم در کار هنری و هر هنری شخصیت و آن چارچوب فکری و فرهنگی آن هنرمند است که حال در شعر، در نقاشی یا در همه آثار و رشته های هنری، این ظهور و بروز دارد. یعنی انعکاس آن شخصیت فرهنگی در آثار، یعنی منش، تفکر، آن زیرساختهای فکری و اندیشه است که شان و جایگاه والای هنری را به یک اثر می بخشد، بدون اینکه در مواردی ما اطلاعی از خصوصیات یک هنرمند داشته باشیم.
وقتی ما یک اثر را می بینیم آن شأن وظرفیتی که در بنیان فرهنگی او وجود دارد را احساس می کنیم می توانیم تشخیص بدهیم که اثرهنری متعلق به کسی است که زیرساختهای فرهنگی محکم و انسانی دارد و ما نمونه اش را در بسیار کارهای ایشان که در گذشته و در گونه های مختلف موسیقی تصنیف کرده اند به طور مشهود می شنویم و احساس می کنیم.
استاد همایون خرم تحصیلات دیگری نیز در علوم دقیقه دارند. این نشانه ای است که ایشان تا چه اندازه به ظرافت ها و آن دقت و نظم و تفکر منظم و علمی و اندیشهای که خلاقیتهایش را در یک چهارچوب علمی شکل بدهد اهمیت می دهند. درتاثیر تحصیلات دیگر ایشان درکارهنر با نظم فکری و اینکه هر نت و هر نغمه ای که خلق می شود و پیوند آنها در درون مثل یک حرکت معمارگونه در حوزه ساخت آثار هنری باشد قطعاً غیر قابل انکار است.
ما این اثر را می بینیم، که چگونه، حرکت ملودیها در یک معماری بسیار هماهنگ شکل گرفته است. اینها مثل ساختمانی است که با یک معماری زیبا و دقیق ساخته شده، هر چیزی در جای خودش قرار گرفته و نگاه بسیار هنرمندانه و معمارانه در کنار آن بوده است و این متکی است به تحصیلات استاد که بهرحال ضمن بهره گیری از خود آن حرفه این توانایی قطعاً در آثار ایشان موثر بوده است و از نظر تحلیلی می توان واقعاً این را یکی از مواردی بدانیم که این آثار را ظرفیتی برای ماندگاری بخشیده است.
هیچ هنری در مملکت ما نمی تواند دور از ادبیات زندگی کند. بدون تردید همه هنرهای ایرانی را به نوعی با ادبیات و یا با اشعاری زیبا زیور پیدا کرده و ما می بینیم که این اشعار چگونه تاثیر عمیق بر دل و جان ما گذاشته است. زندگی ما و زندگی هنری ما زیر پرچم ادبیات غنی ایران زندگی می کند و همه هنرهای ما حتی هنر خط ما. با یک شعر زیبا زیور پیدا می کند و تاثیر گذار ترمی شود. موسیقی نیز چنین است. موسیقی ایرانی از چند هزار سال قبل همراه و همنشین کلام بوده است. ما تقریباً همانند مغرب زمین موسیقی بی کلام و به آن شکل موسیقی کلاسیک پولی فونی جز ردیف- دستگاههایی که داریم، ندشته ایم. در موسیقی مغرب زمین وجه مهم موسیقی جدی آنها، موسیقی هایی است که کلامی نیست و خود موسیقی تنهاست. به استثنای موسیقی کرال یا گروه خوانندگان که در کلیسا و مسیحیت رشد نموده و پایه موسیقی غنی مغرب زمین شد. ولی ما از سال های دور ترکیبی از موسیقی و کلام داشته ایم. اشعار را با موسیقی ارائه کرده اند، بنابراین این دو بالی که در حقیقت هنر موسیقی کلامی را به پرواز درآورده است ادبیات یک شاخه مهم آن بوده است.
دانش ادبی، از اصول مهم و پایه های اصلی ساخت و پرداخت اینگونه موسیقی است. یکی از به اصطلاح، ضعفهایی که امروزه در بعضی از انواع موسیقی احساس می شود که بعضا در آثار جوانهای تحصیلکرده در رشته موسیقی نیز شنیده می شود. عدم اشرافشان به ادبیات ما است. چه اتفاقی افتاده است که ما هم در همان دبیرستانها بوده ایم و بالاخره کتابهای درسی بود و حداقل ما اشعاربسیاری را از حفظ داریم و برای ما الگوها و انگاره هایی است که ما چه از جهت ادبی چه از جهت اخلاقی به آن متکی هستیم و الان هم مطالعه را روی حرکت و تحولات آثار ادبی معاصرین ادامه می دهیم چگونه است که بعضا هم این دوره را نیز گذرانیده اند ولی یک خط یا یک مصرع نیزاز این جریان غنی و حیاتی فرهنگی را بلد نیستید.
چطور ممکن است یک ایرانی از ان گنجینه فرهنگی مرتبط با هویت ملی بی نیاز باشد. یکی از اساتید موسیقی من در خارج از کشور از کشورآلمان که به ایران هم سفر کرده بود. می گفت که ایرانیان باید افتخار کنند. یک فروشنده با شعرحافظ می توانند برروی مراجع خودش تاثیر گذار و محفوظات ادبی دارددر حالی که یک آلمانی یک خط از این اشعار مشاهیر کشورش مانند گوته را نمی داند و از حفظ ندارد. یعنی این پیوندهاست که ما همین طور دست به دست می گردانیم و به نسل بعد می رسانیم.
یکی از وجوه بارز استاد خرم، احاطه ایشان به ادبیات است. محفوظات بسیار، در حوزه های مختلف شعر، با درک وسیع از قضیه. درک ایشان از اشعار و کلام کاملاً در اثار ایشان مستتر است. شما وقتی می رسید به ترکیب و تلفیق شعر و موسیقی متوجه می شوید که آثارایشان چگونه تاثیر گذار میشود و در ذهن و روح شنونده رسوخ می کند و در خاطرش می ماند. کلام قطعه آنچنان روان است که مخاطب احساس می کند خودش آن را ساخته است و آنقدر نزدیک به فرهنگ عمومی جامعه ما است که آن عرفان و آن تفکر عرفانی که در حقیقت در ادب ما، در بخشهای مختلف آن به نوعی نهفته است در این اشعار وجود دارد و به شکل بسیار زیبایی در آهنگها متجلی شده است.
(امشب در سر شوری دارم/ امشب در دل نوری دارم) اینها دیگر حرف معمولی نیست، اینها در حقیقت آن سرگشتگی ها و شیفتگی ها و شیدایی های عرفانی است که در شکل شعر و موسیقی با همدیگر تجلی پیدا می کند و آن اثر ماندگار را بر جای میگذارد.
استاد خرم به عنوان یک نوازنده مولف در نوازندگی ویلن. از مکتب استاد مسلم موسیقی و نقطه عطف موسیقی ایران. استاد ابوالحسن صبا، یعنی کسی که طلایه دار موسیقی نوین ایران در همین دوران معاصر ما بوده و در حقیقت شکل موسیقی ما را به نوعی به سمت موسیقی علمی سوق داده است و دراین امکان فراهم گردیده که موسیقی خودمان را بتوانیم برای مردمان ملل دیگر توضیح بدهیم ما حتماً نباید هنرمند را دنبال خودمان ببریم و بگوییم موسیقی ما این است و هنرمند ما باید بنوازد تا مخاطب با آن ارتباط برقرار کند. جمع آوری موسیقی مقامی و ردیف – دستگاهی ما و جمع آوری موسیقی های محلی و فولکلوریک ما و خدماتی که استاد انجام داد و ایشان یگانه شاگرد و یگانه بازمانده از آن نسل که خداوند به ایشان عمر طولانی بدهد، در حقیقت پرچمدار این مکتب هستند، چه در نوازندگی ویلن و چه در شناخت ردیف و دستگاهها که سینه به سینه طی قرنها به ما رسیده، و ما هم انشاء الله بتوانیم از مکتب ایشان استفاده کنیم و بتوانیم این پرچم را به دست نسلهای آینده بدهیم.
استاد همایون خرم به عنوان نویسنده و پژوهشگر که چهره دیگری از این منشور است، چه در حوزه موسیقی چه در حوزه های پژوهش تاریخ موسیقی و روشهای آموزش موسیقی نغمههایی را که ایشان منتشر کرده اند چه در آثار موسیقی مکتوب و چه به صورت صوتی خدمات ماندگاری است که ایشان در این چهره انجام دادهاند و نه فقط به عنوان یک نوازنده مولف و یا به عنوان آهنگساز، بلکه توانسته اند این آثاررا به شکل مکتوب به نسلهای مختلف منتقل کنند.
استاد همایون خرم نهایتاً به عنوان هدایت کننده ارکستر و رهبر ارکستر که روح واحدی را در اجرای آثارشان و نوازنده ها ایجاد کرده اند و توانسته اند در حقیقت آثار خودشان را در یک مجموعه تفکر واحد در ارکستر گلها متجلی کنند. آثاری که امروز از این هنرمند به دست ما رسیده است، پلی است از هویت ملی ما بین همه ایرانیان که در سراسر جهان به زندگی عاشقانه خودشان به میهن ادامه می دهند و ما افتخار می کنیم به وجود ایشان انشاءالله که خداوند ایشان را سلامت نگه دارد و ما هم در کنار ایشان بتوانیم از گوشهای از این توانائیهای ایشان استفاده بکنیم. امید که این نغمه های سرشار از عشق در خاطر و خاطره جوانان وتمام ایرانیان و کسانی که به مام وطن مهر می ورزند و به سرزمین خود و هویت فرهنگی شان افتخار می کنند همچنان جاری و پایداربماند.
مطالب مرتبط:
