سجده زن برای شوهر؛ آری یا خیر؟

اگر مقصود در روایت، احترام قائل شدن باشد، باید گفت احترام گذاردن کار خوبی است و هم زن و هم شوهر باید برای هم بجا بیاورند ، و تا اینجایش حرفی نیست . اما باید توجه کرد که روش احترام گذاردن هم مثل بسیاری از آداب اجتماعی در فرهنگ های مختلف و بنا به موقعیت افراد می تواند شکل های متفاوت داشته باشد.
شاید در عرف عرب حرکتی چون سجده کردن برای شوهر از طرف زن کار پسندیده ای بوده است، ولی در عرف ما سجده کردن یک انسان در مقابل انسان دیگر پسندیده نیست .
در عرف ما ، سجده کردن به معنای عملی است که ما با انجام آن ، نسبت به مقامی اظهار تسلیم بی قید و شرط و همرا با احترام و یا به قصد تشکر و قدردانی بجا می آوریم .در عرف ما سجده عملی است که جز در مقابل خداوند یکتای بی همتا نباید انجام داد. مثل زمانی که موقع عبادت برای اظهار بندگی در مقابل خداوند بزرگ سجده می کنیم.
با این مقدمه به سراغ بررسی روایت از لحاظ سندی و متنی می رویم. با ما همراه باشید.

بررسی روایت سجده زن بر مرد در کتب امامیه

روایتی که در آن مسئله ی سجده زنان ذکرشده است به شرح ذیل در کتاب الکافی وارد شده است:
عن أبی عبد الله (علیه السلام) أن قوما أتوا رسول الله (صلی الله و علیه وآله) فقالوا : یا رسول الله إنا رأینا أناسا یسجد بعضهم لبعض فقال رسول الله (صلی الله و علیه وآله) : لو أمرت أحدا أن یسجد لأحد لأمرت المرأة أن تسجد لزوجها . (1)
جماعتی خدمت رسول خدا مشرف شدند و گفتند: ما گروهی را دیده ایم كه بعض آنها بعض دیگر را سجده می كند. رسول خدا در نهی اكید از این كار فرمود: «اگر به فرض محال قرار بود فردی را به سجده بر انسانی فرابخوانم ، به زنان دستور می دادم در برابر شوهرانشان سجده كنند.»
این روایت با اندکی تفاوت در واژگان در پنچ جامع روایی متقدم امامیه به چشم می خورد.
در کتاب بصائر الدرجات (ج 1 ص 351) و الاختصاص (ص296) با پرداختی اعجاز گونه مطرح شده است . در این روایات نقل شده است: " که ناگاه شتری به حضرت نزدیک شد و کنار ایشان نشست و یکی از اصحاب در این لحظه پرسید : آیا این شتر بر شما سجده کرده است؟ اگر چنین باشد ، ما نسبت به او برای سجده به شما سزاوارتیم.
حضرت در پاسخ فرمودند :«خیر شما بایستی تنها برای خدای متعال سجده کنید و سپس ادامه دادند «  لو أمرت أحدا أن یسجد لأحد لأمرت المرأة أن تسجد لزوجها  »
گفتنی است در سند روایت مذکور در کتاب الاختصاص «تصحیف» (2) صورت گرفته و نام یکی از رجال سند به صورت دقیق ذکر نشده است. در روایت «بصائر» « احمدبن موسی الخشاب» ذکر شده که نامی از او در کتب رجال نیست و در «الاختصاص» «حسن بن موسی الخشاب» ذکر شده که از چهره های شناخته شده در حلقات حدیثی امامیه می باشد.
اگر از وجود ارسال و تصحیف در سند بصائر الدرجات بگذریم، سند کتب بصائر و الاختصاص به «عبد الرحمن بن کثیر »ختم می شود. رجال شناسان امامی وی را تضعیف کرده و جاعل می دانند. (3)
همچنین «علی بن حسان» که در سند الاختصاص موجود است به شدت مورد جرح واقع شده است و به فساد در عقیده متهم گردیده است. (4) تنها در دو منبع « الکافی» و «من لا یحضره الفقیه» این روایت با سندی صحیح و البته مشابه با یکدیگر نقل شده است.

شرح روایت در بیان علامه مجلسی

علامه مجلسی در شرح این روایت بیان دارند که  این روایت در زمانه ای بوده است که مسئله ی اطاعت و انقیاد زن در مقابل مرد در سطح جامعه امری پذیرفته شده بوده است با این حال ایشان در شرح روایت فوق می فرماید: واژه «لو» در متن روایت حرف امتناع است ، و به این مطلب اشاره دارد که سخن پیامبر اسلام بدین معناست که سجده ی زنان بر شوهرانشان امری ممتنع است، زیرا «سجده» غایت عبودیت است  و عملی است که اختصاص به خدای متعال دارد. (5)

نقد متنی حدیث سجده زن بر شوهر

جهت امکان سنجی صدور این روایت ،به نقادی آن در سه لایه متن پژوهی پرداخته میشود.

نقد زبانی روایت فوق
در رویات فوق، زوج واژگانی که مطرح شده است : امرأة / زوج می باشد . همانطور که در متن روایت مشاهده می شود.
در مطالعه آیات قرآن به جهت دستیابی به واژگان دال بر رابطه زن و مرد ، حکایتگر چهار زوج واژگان است: «بعل / امرأة»  «زوج /زوج»  «رجل/ امرأة» و «ذکر / انثی»
در ادبیات قرآن هرگاه واژه «امرأة» که جمع آن نساء می باشد در مقابل «بعل» بیاید بیانگر معنای «همسر» میباشد و اگر در تقابل با واژه « رجل» بیاید به معنای «زن» می باشد .
زوج واژگانی « زوج /زوج » نیز که بارها در قرآن به کار رفته به معنای شوهر /همسر میباشد.
در مقایسه ی این روایت با عبارات قرآن متوجه ضعف در لایه ی زبانی این روایت می باشیم .به گونه ای که با مقایسه با قرآن هم آیی واژه های امرأة / زوج در قالب روایت ، به دلیل عدم بهره بردن از آن در قرآن غیر قابل قبول است و استفاده از آن در عصر نزول غیر قابل فهم برای مخاطبان قران میباشد.
مقایسه لایه زبانی احادیث منسوب به پیامبر با متن قرآن یکی از ابزارهاای نقد حدیث می باشد .
البته با توجه به منع کتابت حدیث ، احتمال تغییر واژه ها در سال های بعد نیز داده می شود

نقد فرهنگی حدیث فوق
قرآن کریم با صورت بندی رابطه ی شوهر و همسر در قالب زوجیت ، گفتمان نویی را در قبال الگویی که در آن از آن دو با « بعل/  امرآة» یاد میشد جایگزین نموده است الگوی بعل/ امرآة خواستار ارتقای جایگاه شوهر نسبت به همسر خویش است و الگوی زوج /وزج با پیشنهاد یک رابطه افقی در پی اعطای یک نقش مقارنتی به طرفین می باشد . به این ترتبیب  قرآن کریم با جایگزین نمودن الگوی بعل / امرآة با الگوی زوج/ زوج و تقویت آن گامی دیگر در راستای ارتقای جایگاه زن در محیط خانه برداشت.

نقد ادبی متن
در این قسمت به دو روایت مذکور توجه می شود که در یکی از آنها به سجده ی شتر در ابتدا ی روایت اشاره شده  که در بالا به آن اشاره  داشتیم و در روایتی دیگر اینگونه عرض شده است که عده ای بر پیامبر وارد شده و ذکر نمودند قومی را دیده اند که بر انسانی دیگر سجده می کردند ؛ سپس پیامبر در پاسخ به آنها این روایت را نقل نموده است.
وقتی به تاریخ  عصر این رویات مراجعه می کنیم هیچ یک از اقوام نبودند که بر بزرگان خود به احترام آنها سجده کنند. در حقیقت مقدمه ی این روایت بر پایه ی امری غیر واقعی بیان شده است. این امر نه در تاریخ مسیحیت و نه در تاریخ یهودیت ذکر نشده است .

نتیجه گیری

تقابل میان واژه‏ های «زوج» و «امرأة» در این روایت که با زبان عربیِ عصر پیامبر (صلی الله و علیه وآله) همخوانی ندارد، حکایتگر ضعف در لایه زبانی آن است. نسخه‏ های متفاوت این حدیث در جوامع روایی فریقین نیز که بیانگر تعارض‌های فراوان میان آن هاست، گویای ضعف در لایه ادبی آن دارد. همچنین، بررسی گفتمان‏ های رقیبِ اسلامی و جاهلی درباره رابطه زن و شوهر و مقایسه آن ها با این روایت، نشانه تأثیرپذیری این حدیث از فرهنگ جاهلی است.

پی نوشت:
[1] كلینی، كافی، تهران، اسلامیه،1374 ش، ج 5، ص 508.
[2] «تصحیف» در لغت، به معنای خطا کردن در خواندن و نوشتن بر اثر شباهت حروف، تغییر دادن کلمه با کم یا زیاد کردن نقطه‌های آن است.
[3] نجاشی 1365ص 234
[4] علامه حلی 1411، ص 234
[5] مجلسی اول 1406 ج 8 ص 363
[6]

---

منابع:
- «تبارشناسی روایت سجده زن بر شوهردر جوامع روایی متقدم امامیه»؛ نوشته ایزدی، مهدی؛ شیرزاد، محمدحسن؛ شیرزاد، محمدحسین؛ مجله  حدیث پژوهی ش 16
- امکان‌سنجی صدور حدیث سجده زن بر شوهر؛ نقد متنی سه‌سطحی (زبانی، ادبی و فرهنگی)؛ نوشته ایزدی، مهدی؛ شیرزاد، محمد حسین؛ شیرزاد، محمد حسن؛  تابستان 1396 - شماره 84  مجله علمی-پژوهشی علوم حدیث
- اسک دین