مسجد، جایگاه و آثار

مفهوم شناسی
برخی از اصطلاحات دینی، پیش از اسلام نیز به كار می‌رفته‌اند و معانی گوناگونی داشته‌اند، ولی در اسلام همان اصطلاحات، معانی ویژه‌ای به خود گرفته‌اند.مسجد و محراب از این واژگانند. در كتاب‌های لغت، معانی فراوانی برای این دو واژه بیان شده است.

مسجد
مسجَد (به فتح جیم) به معنای پیشانی كه نشان سجده بر آن باقی مانده است و هر یك از اندام‌هایی كه در هنگام سجده كردن با زمین تماس گیرد آمده است.[1]
مسجد (به كسر جیم) به معنای محل و موضعی است كه در آن جا سجده كنند و هر محلی كه در آن عبادت انجام شود و هم چنین مكان ویژه‌ای كه برای برپا داشتن نماز وقف كنند. مكان عبادت مسلمانان، خانه خدا، جایگاه سجود، جای نماز خواندن و نمازگاه، از معانی مسجد به شمار می‌روند.[2] مسجد در اصطلاح مكانی است كه برای نماز و عبادت تعیین می‌شود و احكام ویژه‌ای دارد، برای مثال، توقف جنب و حائض در آن حرام است، تمیز كردن آن مستحب و خوابیدن در آن مكروه است. بنابراین، نمازخانه‌های مدارس و اداره‌ها و حسینه‌ها كه در آن نماز می‌خوانند، ولی به عنوان مسجد تعیین نشده، احكام مسجد را ندارند.
علت اینكه جایگاه نماز و عبادت، مسجد نامیده شده، این است كه سجده از شریف‌ ترین و مهم‌ ترین اركان نماز است و در آن، بیش از دیگر بخش‌های نماز، انسان به خداوند نزدیك می‌شود، پس، اسم مكان را از سجده گرفته‌اند و آن را محل عبادت و نماز نامیده‌اند.

محراب
محراب از ماده حرب به معنای جنگ است. مسلمانان باید این درس را همیشه در مسجد بیاموزند كه برای به دست آوردن كمالات مورد نظر اسلام، راهی جز جهاد و جنگ با دشمنان داخلی (هوای نفس و دسیسه شیطان) و خارجی (دشمنان اسلام و كافران) كه همیشه در كمین انسان مؤمن نشسته‌اند و برای سرنگونی آنان نقشه‌ها می‌كشند، وجود ندارد.
محراب در لغت به این معنا آمده است: بالا خانه و حجره بالای حجره، غرفه، صدر مجلس، پیشگاه، مقابل پایگاه، صدر اطاق، پیشگاه مجلس و شریف ترین موضع آن، جای نشستن پادشاهان، جای امام [جماعت] در مسجد، شریف ترین جای در مسجد، طاق درون مسجد كه به طرف قبله باشد. چون این طاق وسیله مبارزه با شیطان است، محراب نام كرده‌اند.[3]
درصدر اسلام استفاده از محراب برای مشخص كردن سمت مسجد الحرام شناخته شده نبود و محراب بعدها برای تعیین جهت قبله، به ساختمان افزوده شد. درباره نخستین محراب، سخنان گوناگونی گفته‌اند. برخی محراب مسجد النبی و برخی محراب جامع سید عتبه را نخستین محراب می‌دانند.[4]واژه محراب در قرآن چهار بار تكرار شده است كه به معنای محل عبادت است.[5]


ضرورت و اهمیت موضوع
واژه مسجد یادآور سجده و كرنش است كه زیباترین شكل پرستش و بندگی است. مسجد مركز پرستش خالصانه و توحید ناب است كه سروش اذان از آن جا طنین می‌افكند و جان و دل خداپرستان را صفایی تازه می‌بخشد. مسجد، نخستین نهاد عبادی ـ سیاسی در جامعه اسلامی است. جایگاه علم و دانش، محل عبادت، جایگاه قاضیان، عالمان و مفسران و پایگاه تبلیغاتی اسلام كه قداست و حرمت والایی دارد.
مسجد‌ها بزرگ ترین پایگاه‌های دینی هستند و پس از گذشت 14 قرن، هنوز محكم‌ ترین مقر دینی به شمار می‌روند و گذشت زمان و تبلیغات دشمن نتوانسته است ا ین پایگاه اسلام را منزوی كند. در قرآن مجید و گفتار معصومان، فضیلت‌های فراوانی برای مسجد بیان شده است. هم چنین در این سخنان، با بیان جایگاه والای این مكان مقدس، افرادی كه به مسجد رفت و آمد می‌كنند نیز پر منزلت شمرده شده‌اند. در این بخش جنبه‌های ضرورت و اهمیت مسجد را بیان می‌كینم:

1ـ فضیلت مسجد
مسجد خانه پیامبران و پرهیزكاران[6] و مؤمنان[7] است. مسجد‌ها انوار الهی[8] و بهترین مكان‌ها نزد خداوند هستند؛[9] زیرا مسجد زیارتگاه موحدان است و باغ‌های بهشت در زمین است.[10]
مسجد بازار آخرت[11] و خانه خدا در زمین است[12] و ستارگان زمین به شمار می‌روند.[13] بنابراین، مساجد در ردیف قرآن و عترت قرار داده شده است.[14]

2ـ حضور در مسجد
نشستن در مسجد، عبادت است[15] و سبب آرامش و رحمت الهی می‌شود.[16]
حاضران در مسجد، میهمانان[17] و زائران پروردگار هستند.[18] نشستن در مسجد گنجینه‌ای بهشتی، بلكه[19] بهتر از نشستن در بهشت است.[20]
رفتن به مسجد ثواب بسیاری دارد و سبب افزایش حسنات[21] و حذف گناهان می‌شود.[22] و انسان را در جوار عرش الهی جای می‌دهد[23] و از آتش سوزان‌ رهایی می‌بخشد.[24] هم چنین سبب ورود انسان به بهشت می‌شود.[25]

3ـ آباد كردن و بنای مسجد
هر كس مسجدی بسازد، از اهل خدا می‌شود[26] و وارد بهشت می‌گردد[27] و خداوند به او در بهشت، خانه[28] یا قصر [29] یا شهر بزرگی[30] می‌بخشد. كسانی كه مسجد را آباد می‌كنند مانع نزول بلا هستند.[31] مسجدها باید بزرگ[32] و بدون اشرافیت ساخته شود[33] و زینت كردن آنها هم چون معبدهای یهود و نصاری جایز نیست.[34]هم چنین مشركان حق ندارند خانه‌های خدا را آباد كنند.[35]

4ـ آداب مسجد
برخی از بناها، اهمیت ویژه‌‌ای دارند و شارع مقدس برای آنها آدابی خاص تعیین كرده تا مسلمانان بر اساس آن، اعمال دینی را اجرا و در آن بناها رفت و آمد كنند. برای مثال مكه و حرم ائمه، احكام و قداست ویژه‌ای دارند.
مسجد نیز از مكان‌هایی است كه فضیلت ویژه‌ای دارد و رفت و آمد و حتی توقف در آن با قاعده و قانون‌هایی، صورت می‌گیرد. این خود نشان دهنده اهمیت و قداست مسجد در نظر شارع است.
داشتن طهارت،[36] خواندن‌ دعای ورود به مسجد،[37] وارد شدن با پای راست[38] و بد بو نبودن دهان،[39] از آداب ورود به مسجد است. نشستن رو به قبله،[40] تمیز كردن مسجد،[41] خواندن نماز تحیت[42] و خوش بو كردن مسجد[43] نیز از كارهای مستحب به شمار می‌رود.
انداختن آب دهان و بینی[44] خندیدن در مسجد،[45] خواندن نماز میت در مسجد،[46] خرید و فروش،[47] خوابیدن،[48] خواندن شعر،[49] اجرای حدود[50] و سخنان بیهوده[51] در مسجد مكروه است و خواندن دعا هنگام خروج[52] و بیرون رفتن با پای چپ،[53] از آداب خارج شدن از مسجد است.

5ـ مقام و منزلت اهل مسجد
اهل مسجد، زائران خدا هستند[54] كه از بلاها و مشكلات در امانند[55] و مردگان به آنان غبطه می‌خورند.[56] فرشتگان در كارها به آنان كمك می‌كنند.[57] خداوند در قیامت به آنها توجه بسیار دارد[58] و این گروه در شمار محبوب ترین افراد نزد خداوند قرار می‌گیرند.[59] كه پاداش آنان خانه بهشتی است؛[60] زیرا آنان در آسایش و آرامش خواهند بود و بی شك از صراط عبور خواهند كرد.[61]

6ـ ترك مسجد
كسی كه در منزلش برای دوری از مسجد نماز جماعت برگزار كند، نماز او و همراهانش تمام و كامل نیست[62]و كسی كه صدای اذان را از مسجد بشنود و بی دلیل از مسجد خارج شود منافق است؛ مگر اینكه قصد داشته باشد به مسجد باز گردد.[63]
معبدهایی كه مردم در آن نماز نمی‌خوانند، به سوی خداوند شكایت می‌كنند و می‌گویند: پرورگارا! اینها مرا تعطیل و ضایع كردند. خداوند در پاسخ می‌فرماید: به عزت و جلالم، یك نماز آنان را نمی‌پذیرم.[64] بنابراین، همسایه مسجد، اگر بدون دلیل در مسجد نماز نخواند، نماز او تمام و كامل نیست.[65] امام بزرگوار (علیهم السلام) نیز با افرادی كه در مسجد حاضر نمی‌شدند به تندی برخورد می‌كردند. امیرالمؤمین می‌فرماید:قومی كه در مسجدهای ما برای نماز جماعت حاضر نمی‌شوند، پس آنان با ما در خوراك و مشورت و ازدواج حق شركت ندارند و هیچ چیزی از اموال ما را نمی‌توانند بگیرند تا در نماز جماعت ما حاضر شوند.[66]به همین سبب در روایت‌ها، كسی كه مسجد را گرامی ندارد ملعون شناخته شده است.[67]

جایگاه موضوع
گاهی بحث‌هایی در سطح اجتماع و فرایندهای فرهنگی مطرح می‌شود كه از جنبه‌های گوناگون با مسائل دینی ارتباط پیدا می‌كند. در این بخش، اهمیت موضوع مسجد در میان مسائل اجتماعی و دینی بررسی و به گونه‌ای ارتباط آنها با یكدیگر بیان شده است. به این ترتیب، ضرورت بحث و پژوهش در این موضوع مشخص می‌شود.

1‌ـ مكان‌های مذهبی
مذهب، بزرگ ترین ركن زندگی بشری است كه در شكل‌های ویژه‌ای گسترش می‌یابد و نمود‌های گوناگونی دارد، در هر دین، اعمال و آداب ویژه‌ای رعایت می‌شود كه برخی فردی و برخی گروهی است.
در این میان، مجالس مذهبی، در همه مذاهب حتی ادیان غیر الهی، جایگاه ویژه‌ای دارند. در هر یك از مذ‌هب‌ها، مراسم دینی ویژه‌ای وجود دارد كه با همین مراسم شناخته می‌شوند. این مراسم، بیانگر عمق و گستردگی آن دین است و بر اساس جهان بینی و تعالیم آن مذاهب، شكل می‌گیرد.
یكی از راه‌های ترویج دین، برپایی مجالس مذهبی است. این مجالس، گرایش‌های دین داری را تقویت می‌كند و تبلیغ عملی دین به شمار می‌رود.
مسجد، یكی از مهم‌ ترین مكان‌های برپایی مجالس دینی است. در خانه‌ها، حسینیه‌ها، تكیه‌ها، حرم ائمه، امام زاده‌ها مدارس نیز برخی از مراسم مذهبی انجام می‌شود، ولی مسجد از همه این مكان‌ها مهم تر است و مردم مجالس بیشتری در آن برپا می‌كنند.
نماز جماعت، سخنرانی دینی، مراسم فاتحه، عزاداری ماه محرم و صفر، جلسه‌های قرآن و دعا و نیایش، گرامی داشت مناسبت‌های دینی همچون تولد ائمه و عیدهای مذهبی همه و همه از مهم‌ترین مجالس هستند كه با رونق و شكوه بسیار، در مسجدها برپا می‌شوند.
پس مسجد مكان بسیار مناسب برای برپایی مجالس مذهبی است كه زمینه خوبی را برای گسترش دین‌داری ایجاد می‌كند.

2ـ حافظ نظام ارزشی
ارزش، واژه‌ای است كه معانی و كاربردهای گوناگونی دارد كه در شاخه‌های فلسفه، فلسفه اخلاق، علوم تربیتی، علوم اجتماعی و مباحث اقتصادی به كار می‌رود.
ارزش‌های حقیقی انسان بخش اساسی و مهمی از فرهنگ جامعه را تشكیل می‌دهند كه در پایداری و رشد و پیشرفت آنها نقش اساسی ایفا می‌كند. ارزش‌ها، هم به لحاظ فردی و هم به لحاظ زندگی اجتماعی، عنصری محوری و مهم در زندگی انسان به شمار می‌روند. بدون در نظر گرفتن جهت‌گیری‌های گوناگون و متضادی كه درباره مصداق‌های ارزش‌ها دربین انسان‌ها و جوامع بشری به چشم می‌خورد، اصل اهمیت و نقش والای آن در تاریخ جامعه امروز بشری انكارناپذیر است.
دگرگونی ارزش‌ها، زمینه رخداد و انقلاب و مهم‌ترین آرمان انقلاب اسلامی است و دشمنان می‌كوشند با دگرگون كردن منفی نظام ارزشی مردم، اندیشه‌های پلید استعماری و ضد دینی خود را عملی كنند.[68]
مسجد‌ها یكی از مهم‌ترین پایگاه‌های دینی هستند كه به حراست از نظام ارزشی می‌پردازند و از فراموش شدن ارزش‌ها جلوگیری می‌كنند. برپا داشتن مراسم دینی در مسجد سبب تربیت نیروهای مذهبی، جهت دهی به مراسم‌های دینی، تبلیغات دینی، معنوئی كردن فضا و روشنگری‌های فرهنگی، انقلابی و اسلامی می‌شود و این شیوه‌ای مؤثر در مبارزه با جریان‌های دین گریز است و مسجد جایگاه ویژه‌ای در این زمینه دارد.

3ـ مبارزه با تهاجم فرهنگی
تهاجم فرهنگی، یكی از گونه‌های تسلط بیگانگان است كه از راه‌های فرهنگی انجام می‌شود. دشمنان انقلاب، پس از مبارزه‌های سیاسی، اقتصادی و نظامی، تهاجم فرهنگی را به عنوا ن اثرگذارترین شیوه برگزیدند. با توجه به حجم گسترده تبلیغات ضد دینی غرب بر ضد اسلام، اگر شیوه صحیحی برای دفاع از فرهنگ و تعالیم اسلامی در پیش نگیریم، مبانی دینی نسل آینده انقلاب در خطر خواهد بود. گفتیم كه مسجد به عنوان پایگاه دینی و فرهنگی، نقش ویژه‌ای در دفاع از ارزش‌های دینی بر عهده دارد. مسجد با بیان خطر تهاجم فرهنگی و تقویت گرایش‌های مذهبی، از تعالیم و مفاهیم دینی دفاع می‌كند و حتی با بیان فرهنگ و آموزه‌های اسلام در برابر تهاجم فرهنگی غرب می‌ایستد. رونق و تقویت مسجدها، عامل مهمی در حفظ و تقویت كیان فرهنگی است.

4ـ تبلیغات
در جهان امروز، تبلیغات، جایگاه ویژ‌ه‌ای دارد و مهم‌ ترین ابزار استعمار نوین به شمار می‌رود. با نگاهی كوتاه به گستره تبلیغات استكبار جهانی و امكانات و ابزار كارآمدی كه در سیستم تبلیغاتی ابر قدرت‌ها به كار گرفته شده است، جایگاه و ارزش تبلیغات در جهان، بهتر معلوم می‌شود.
مفاهیم و تعالیم دینی با اثر پذیری این تبلیغات، دچار تزلزل و تحریف می‌شود و در نهایت گرایش‌های دینی در سطح جامعه كاهش می‌یابد. امروزه استعمار با تبلیغاتی گسترده از جنبه‌های گوناگون به مبارزه علیه اسلام برخاسته است.
مسجد به عنوان سنگر اصلی مكتب حنیف، از صدر اسلام تا كنون، پایگاه مبلغان راستین راه حق بوده و مسلمانان همواره از این سنگر برای خنثی كردن تبلیغات منفی استعمار گران و زورمندان زمان خویش و هم چنین اعتلای اسلام استفاده كرده‌اند. مبلغان اسلام در زمان زورگوترین حاكمان و پادشاهان، مسجد را پایگاه تبلیغی خویش قرار داده بودند و به شیوه‌های گوناگون، به تبلیغ معارف و فرهنگ اسلام می‌پرداختند.
افزون بر موارد بالا، تأثیر كاركردهای مسجد در بر طرف كردن نیازهای مسجد قابل توجه است؛ زیرا مسجد فقط آثار و ابعاد عبادی ندارد، بلكه نقش مسجد از جنبه‌های فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، تربیتی و سیاسی قابل بررسی است. مسجد علاوه بر آثار فردی، بر خانواده نیز تأثیر دارد و بر بالندگی آن می‌افزاید. نیم نگاهی به كاركردهای مسجد برای پویایی و چالاكی یك جامعه، جایگاه مهم آن را نشان می‌دهد.

در بخش دوم، چگونگی اثر گذاری مسجد را بررسی می‌كنیم تا نقش مسجد در ایجاد جامعه‌ای مدرن و منظم مشخص شود.
تاریخچه موضوع
حضرت ابراهیم به فرمان خدا، خانه كعبه را بنا نهاد تا موحدان و خداپرستان، عبادتگاهی در خور و شایسته داشته باشد. بعدها صومعه‌ها، كلیساها و كنیسه‌ها، مكانهای عبادت پیروان ادیان گوناگون بود. در اسلام پس از هجرت پیامبر به مدینه، اولین مسجد با همكاری مسلمانان ساخته شد كه علاوه بر مكان عبادت، جنبه آموزشی، نظامی و فرهنگی نیز داشت و جایگاه مهاجران بی خانه نیز به شمار می‌رفت.
مسجدهای اولیه مسلمین، عبارت از قطعه زمینی وسیع و تقریبا مربع شكل بود كه اطراف آن را چهار دیوار یا خندق احاطه می‌كرد و در سمت قبله، سقف كوچكی داشت كه بر ستون‌هایی از تنه نخل و غیره استوار گشته بود. در این زمان مسجدها مأذنه نداشتند و این نقشه، اساس تمام مساجد اسلامی گشت... .
نخستین مسجد را حضرت محمد (صلی الله علیه و آله) در مدینه در كنار خانه خود ساخت. زمین آن خوابگاه شتران بود و پیغمبر آن را از صاحبش خرید. سپس خلفا و حاكمان و پادشاهان بر وسعت آن افزودند و در تزیین آن كوشیدند.[69]
در صدر اسلام، هر شهر، یك مسجد داشت، ولی از آن جا كه برای بسیاری از مسلمانان، روزی پنج بار رفتن به مسجد كاری دشوار بود، از این رو، در كنار مسجد جامع شهر، مسجدهای دیگری در محله‌ها و حتی در روستاها ساخته‌ شد.صحرانشینان كه در محل زندگی خود مسجد نداشتند، نماز جمعه را در فضای آزاد به جای می‌آوردند.
از زمان قدیم در هر مسجدی مناره یا مناره‌هایی برپا می‌شده است. مناره‌ها، برج گونه‌هایی هستند كه مؤذن از فراز آن اذان می‌گوید و مؤمنان را به برپایی نماز فرا می‌خواند. مناره، نخستین بار در زمان امویان در سوریه ساخته شد.[70]
در بررسی تاریخی مسجد در صدر اسلام به مسجدی بر می‌خوریم كه پیامبر با بنای آن مخالفت و آن را تخریب كردند. مسجد ضرار مسجدی بود كه در كنار مسجد قبا، به وسیله گروهی از منافقان طایفه بنی غنم بن عوف ساخته شد. منافقان كوتاه شدن مسیر بیماران و كسانی كه كارشان زیاد است را بهانه‌ای برای ساختن این مسجد بیان كردند. این مسجد از روی حسادت و كینه، به عنوان مكانی برای دسیسه علیه اسلام بنا شده بود كه پیامبر درباره آن فرمود:به این مسجد كه مردمی ظالم آن را ساخته‌اند بروید و پس از ویران كردن، آن را آتش بزنید.[71]
آیه‌های 107 و 108 سوره توبه نیز درباره این مسجد نازل شده است.[72]

جایگاه معبد در اسلام و دیگر ادیان الهی
بشر بر پایه فطرت خود، توحید و یگانگی خداوند رادرك می‌كند و ذات پاك حق را از وابستگی به زمان و مكان خاص، منزه می‌داند. با این حال، گویا یك گرایش فطری دیگر نیز او را وادار می‌كند تا در مكانی كه انتساب بیشتری با خداوند دارد به عبادت او بپردازد. گویا جایگاهی كه منسوب به خداست، بهتر می‌تواند بشر را از امواج دغدغه‌ها و اضطراب‌ها دور و به ساحل آرامش نزدیك كند.
از همین رو، تاریخ معبد و پرستشگاه، به اندازه عمر انسان قدمت دارد. باستان شناسان از معبدهایی خبر می‌دهند كه از آغاز پیدایش انسان وجود داشته‌اند. قرآن مجید نیز نام معروف ادیان الهی را با نام پرستشگاه‌های آنها همراه كرده است.[73]
پیروان ادیان گذشته وظیفه داشتند كه نماز را فقط در پرستشگاه‌های خود به جا آورند و نمازگزاردن در خارج از معبد، تنها از روی ناچاری برای آنان روا بوده است.
در اسلام با آنكه بر نمازگزاردن در مسجد تأكید فراوان شده، ولی نماز در خارج از مسجد نیز صحیح است.
این حكم الهی علاوه بر آنكه كار را برای امت پیامبر آسان كرده است، نكته‌ای لطیف نیز در خود پنهان دارد كه عالمان الهی آن را چنین بیان كرده‌اند:در حقیقیت، با آنكه همه زمین با خداوند نسبت یكسانی دارد، ولی خداوند به لطف خویش با مسجد، معامله خانه را می‌كند یعنی آنها را محل دیدار و مجلس انس و زیارت قرار داده است. این بدین معناست كه تعیین مجلس دیدار و حضور را به اختیار ما واگذار فرموده و این از بزرگ ترین بزرگواری‌هاست.[74]
با آنكه همه گستره خاك برای امت پیامبر همچون، مسجد است، ولی مسجد به معنی اصطلاحی آن، جایگاه و محفلی ویژه برای عبادت خالصانه به شمار می‌رود. از همین رو، جنبه‌های عبادی مسجد، از دیگر جنبه‌‌های آن برجسته‌ تر و پرفروغ تر می‌نماید.

قرآن و جنبه‌های عبادی مسجد
در قرآن، هر جا سخن از مسجد به میان آمده، جنبه‌های عبادی آن به عنوان نقش اولیه و بنیادین این جایگاه مقدس، مورد تأكید قرار گرفته است. خداوند بزرگ می‌فرماید:و مساجد ویژه خداست. پس هیچ كس را با خدا مخوانید. (جن: 18)
و در آیه دیگر می‌فرماید:پروردگارم بر دادگری فرمان داده است و اینكه در هر مسجدی روی خود را مستقیم (به سوی قبله) كنید و در حالی كه دین خدا را برای او خالص گردانیده‌اید وی را بخوانید. همان گونه كه شما را پدید آورد و به سوی او باز می‌گردید. (اعراف: 29)
این آیه به روشنی می‌فهماند كه مسجد، كانون پرستش خالصانه است. خداوند بزرگ در جایی دیگر، مسجد را جایگاهی معرفی می‌كند كه در آن نام خداوند فراوان برده می‌شود.
و مساجد یذكر فیها اسم الله كثیرا؛ و مساجدی كه نام خدا در آنها بسیار برده می‌شود.(اعراف: 29)
با توجه به آیه‌های 36 و 37 سوره نور نیز مسجد، پایگاه تجمع مردانی است كه صبح و شام در آن جا به تسبیح و عبادت مشغولند و هیچ تجارت و معامله‌ای آنان را از یاد خداوند باز نمی‌دارد.
پس مسجد نخست، كانون عبادت و نماز و راز و نیاز مؤمنان با خداست. از همین‌رو، قرآن كریم كسانی كه مردم را از یاد كردن خدا در مسجد باز می‌دارند، از ستم پیشه ترین انسانها به شمار می‌آورد.[75]

جنبه‌های عبادی مسجد در گفتار معصومان (علیهم السلام)
پیشوایان معصوم نیز به پیروی از قرآن، بر جنبه‌های عبادی مسجد بسیار تأكید كرده‌اند. نیم نگاهی به آداب و احكام مسجد، این نكته را روشن می‌كند.[76] بیشتر این احكام نشان می‌دهد كه اسلام در پی آن است كه مسجد جایگاهی مناسب برای یاد كردن پروردگار باشد و مؤمنان بتوانند در آن جا با حضور قلب، خدا را پرستش كنند. به این منظور، در احكام اسلامی، انجام دادن هر كاری كه ممكن است مسجد را از ایفای چنین نقشی باز دارد، نا مطلوب شمرده شده است.
آراستن مسجد با طلا، نقاشی كردن مسجد، خرید و فروش، قضاوت كردن و اجرای حدود در مسجد، ورود دیوانگان و خردسالان به مسجد، هم چنین انجام كارهایی چون بلند كردن صدا و بیان سخنان بیهوده و اعلام اشیای گم شده و كارهایی از این دست در مسجد، هر كدام می‌تواند انسان را از توجه به نماز و عبادت باز دارد.
تاكید بر حضور در مسجد، با حالت طهارت و پاكیزگی، ترغیب نمازگزارن نسبت به آراستن خود و استفاده از عطر و بوی خوش و زدودن بوی بد از دهان و بدن به هنگام حضور در مسجد نیز به همین سبب است. گاه دیده می‌شود كه بوی ناخوشایند بدن كسی در مسجد، فضا را برای جمعی از نمازگزاران غیر قابل تحمل می‌كند و آنان را از عبادت باز می‌دارد. سخن گفتن درباره امو ر دنیوی نیز با محیطی كه برای عبادت و یاد خداوند بنا شده، تناسبی ندارد و زمینه را برای تشویق اندیشه‌های نمازگزاران فراهم می‌كند. بر این اساس، انجام دادن دو دسته از كارها در مسجد روا نیست: دسته اول اموری است كه انجام آن در مسجد، با شأن و منزلت خانه خدا سازگاری ندارد. دسته دوم كارهایی است كه به جنبه عبادی مسجد آسیب می‌رساند. بر این مسئله بسیار تأكید كرده‌اند و در این باره چنین گفته‌اند:اگر مسجد را برای روضه خوانی چادر بزنند و فرش كنند سیاهی بكوبند و اسباب چای در آن ببرند، در صورتی كه این كارها به مسجد ضرر نرساند و مانع نماز خواندن نشود، اشكال ندارد[77]
امور فرهنگی و آموزشی در مسجد، فعالیت‌های اجتماعی ـ سیاسی و بخشی از امور نظامی كه انجام آن در مسجد رواست، با آنكه هر یك فضیلت ویژه‌ای دارد، ولی نباید به جنبه‌ عبادی مسجد و پرستشگاه بودن آن خدشه وارد كند و نمازگزاران را از نماز خواندن در مسجد باز دارد.
جالب است بدانیم فقهایی همچون امام خمینی (قدس سره) كه همواره بر جنبه‌های اجتماعی ـ سیاسی و انقلابی مسجد تاكید می‌كنند، انجام هر عملی را كه مانع عبادت مؤمنان درمسجد باشد، روا نمی‌دانند. در فتواهای گوناگونی از امام خمینی بر لزوم پرهیز از عملیات ورزشی و حتی آموزش نظامی در مسجد، با همه اهمیتی كه دارد، تاكید شده است.[78]

2ـ بررسی آثار تربیتی مسجد
یكی دیگر از آثار فردی مسجد، آثار تربیتی آن است. مسجد علاوه بر آثار عبادی با گستره فعالیت‌ها و مفاهیم حاشیه‌ای، در امور تربیتی نیز نقش مهمی ایفا می‌كند. آثار تربیتی مسجد را در سه بخش بررسی می‌كنیم:

تربیت دینی
تربیت در لغت به معنای رشد و پاكیزه كردن است. در اصطلاح، تربیت عبارت است از تبدیل كردن قوه‌ها به فعلیت و استخراج نیروها و استعدادهای درونی انسان كه سببب شكوفایی و پرورده ساختن است.[79]
تربیت دینی، تربیت بر اساس آموزه‌های دینی است كه به دین‌ داری پایان می‌پذیرد و شكوفایی دینی را در بردارد.
هدف از تربیت دینی، ایجاد، تقویت و پرورش روح تقوا و هدایت پذیری است؛ زیرا نجات، در گرو ایمان و تقوای مستمر و رسیدن به مقام رضا می‌باشد..[80]
در دنیایی كه هدف و فلسفه زندگی، گم شده و پذیرش حیات پوچ و بیهوده، زمینه ساز پی آمدهای نامطلوبی است كه به صورت‌های گوناگون در زمینه‌های فردی و اجتماعی بروز می‌‌كند، تنها دین و تربیت دینی است كه عامل هدایت انسان در مسیر زندگی می‌شود.
در این میان مسجد با احیای تربیت دینی، انسان را به خویشتن باز می‌گرداند و با زدودن غبارهای خود فراموشی از فطرت، انسان را به سوی هویت دینی راهنمایی می‌كند. مسجد از راه‌های گوناگون بر تربیت دینی اثر می‌گذارد.

ایجاد شناخت
تربیت، بدون ایجاد شناخت و آگاهی امكان پذیر نیست. بنابراین، تربیت دینی به اطلاع رسانی و ا نتقال مفاهیم نیاز دارد تا در سایه آن وظیفه‌های دینی شكل یابد. برگزاری جلسه‌های سخنرانی دینی در مسجدها، مناسبت‌های گوناگون و بیان احكام، تلاش ارزشمندی در این مسیر است. در این سخنرانی‌ها شناخت و آگاهی دینی افراد افزایش می‌یابد و با تبیین جامعیت دینی و ارزش‌های اسلامی، یكی از مهم‌ ترین جنبه‌های تربیت دینی شكل می‌گیرد و در نهایت، ارزش‌ها و آرمان‌های دینی تقویت می‌شود.

تربیت عملی
تربیت تنها به ایجاد و انتقال آگاهی‌ها مربوط نیست، بلكه تربیت عملی نیز بسیار مؤثر است. برگزاری نماز جماعت، جلسه‌های دعا و نیایش، اعتكاف و مراسم‌های دینی در مناسبت‌های مذهبی از این قبیل است.

تربیت الگویی
تربیت الگویی، یكی از بهترین شیوه‌های تربیت است. مسجد در این مورد نیز مؤثر است. امام جماعت و افراد نمازگزار در مسجد، مسلمانان برتری هستند كه بیشتر از دیگران به احكام دینی پای بندند. این افراد كه تربیت شده مسجد هستند، الگوهای تربیت دینی به شمار می‌روند و در هدایت و تمایل دیگران به باورها و اعمال دینی مؤثرند.
مسجد با افزایش شناخت و آگاهی، تبیین، حفظ و گسترش ارزش‌ها و آرمان‌های اسلامی، تربیت عملی دینی و تربیت الگویی، نظام تربیتی منسجم و قوام یافته‌ای را ایجاد می‌كند كه بر شاخصه‌های هویت دینی تأثیر می‌گذارد و آنها را تقویت می‌كند.[81] به این ترتیب مسجد، سبب تقویت تشخیص دینی و تداوم دین‌داری می‌گردد.
تربیت اخلاقی، تربیت فقهی، تربیت عقیدتی، تربیت سیاسی از ابعاد تربیت دینی است كه مسجد بر آنها مؤثر است.[82]

فروتنی
در نظام تربیتی اسلام، فروتنی یكی از مهم‌ترین ویژگی اخلاقی است كه در سایه غلبه بر هوای نفس و تكبر، ایجاد می‌شود. مسجد نیز به عنوان پایگاهی مذهبی كه در تربیت دینی مؤثر است، این جنبه شخصیتی ارزنده را در انسان تقویت می‌كند. مسجد با شیوه‌های گوناگون سبب تقویت فروتنی می‌‌شود؛ زیرا مسجد تنها به گروه ویژه‌ای از مسمانان با سطح سواد و ثروت و جایگاه اجتماعی بالا تعلق ندارد، بلكه همه قشرهای جامعه اسلامی می‌توانند برای اجرای مراسم دینی خود، در خانه خدا حاضر شوند. حضور همه طبقه‌‌های اجتماعی در مسجد و ارتباط آنان با یكدیگر به ایجاد و روحیه فروتنی در انسان كمك می‌كند. در مسجد ثروتمندان با فقیران، عالمان با بیسوادان و جوانان با پیرها در ارتباطند.
بی شك، كسی كه در جریان روابط اجتماعی با افراد گوناگون ارتباط داشته باشد و از نشست و برخاست با قشرهای متوسط و ضعیف خودداری نمی‌كند، معمولا از رفتارهای متكبر به دور می‌ماند.[83]
از سوی دیگر از نظر مقررات دینی در مسجد، همه افراد در یك سطح هستند و كسی حق ندارد نسبت به دیگران تكبر ورزد. آداب و مقررات مسجد برای همه یكسان است و كسی امتیازی بر دیگران ندارد و همه باید آداب مسجد را رعایت كنند. در نماز جماعت همه به یك شكل و در یك قالب كلی نماز می‌گذارند و كسی نمی‌تواند با تكبر وغرور خود را از دیگران برتر بداند و خارج از این چارچوب رفتار كند. افزون بر اینكه نماز در مسجد سبب افزایش تقوا می‌شود و تقوا نیز در ایجاد فروتنی نقش مهمی دارد.
بنابراین، با توجه به جنبه‌های آموزشی و عبادی مسجد، باید گفت مسجد به عنوان مهم‌ترین پایگاه دینی با ایجاد و گسترش مفاهیم و تعالیم دینی در ایجاد فروتنی نقش مؤثری دارد.

یافتن دوست خوب
یكی از مهم ترین عوامل مؤثر در شكل گیری شخصیت انسان، دوست است. این موضوع در دین اسلام اهمیت بسیاری دارد. هم چنین اسلام ویژگی دوست خوب را نیز بیان می‌كند.
مسجد پایگاهی دینی و فرهنگی است كه نمازگزاران مؤمنی در آن رفت و آمد می‌كنند[84] و دوستی با این افراد، در بینش انسان مؤثر است. با ایجاد پیوند و آشنایی میان مؤمنان، نخبگان و صالحان جامعه، بستری مناسب برای پرورش و تربیت روحی انسان فراهم می‌‌آید.
كسی كه با خو بان ارتباط دارد، حتی اگر به آن درجه از تكامل نرسد كه به سبب خدا ترسی، مرتكب گناه نشود، به سبب حیا و شرم از برادارن دینی خود، راه انحراف را در پیش نمی‌گیرد.

3ـ برررسی آثار آموزشی مسجد
از آغاز اسلام، مسجد به عنوان یك پایگاه آموزشی، كاربردهای گوناگونی داشته است. سال‌های آغاز بعثت، با وجود جو اختناق و شرایط سختی كه بر مكه حاكم بود، پیامبر (صلی الله علیه و آله) در دورانی، یاران خویش را در مسجد الحرام گرد می‌آورد. برای آنان قرآن می‌خواند و واجبات و محرمات الهی را به آنان آموزش می‌داد. چنین جلسه‌هایی در مسجد، گاه به مناظره و گفت و گوهای طولانی علمی با سران قریش می‌انجامید.[85]
پس از هجرت پیامبر به مدینه و ساختن مسجد النبی، فصل نوینی در فعالیت‌های آموزشی مسجد آغاز شد. پیامبر (صلی الله علیه و آله) بیشتر پس از نماز صبح و عشا به سخنرانی و گفت و گوهای علمی می‌پرداخت.[86] این جلسه‌ها با حضور مردان و زنان مسلمان برپا می‌شد[87] كه این از آشكارترین جلوه‌های آموزشی مسجد در مدینه بود. تفسیر قرآن و سخن گفتن پیرامون معانی آن، بخش در خور توجهی از سخنرانی‌های پیامبر (صلی الله علیه و آله) را تشكیل می‌داد.[88] علاوه بر جلسه‌های سخنرانی پیامبر، كلاس‌های آموزشی گوناگونی نیز در مسجد تشكیل می‌شد.[89]
با این توضیحات، اهمیت جنبه‌های آموزش مسجد معلوم می‌شود.
پیامبر (صلی الله علیه و آله) می‌فرمایند:هر گونه توقفی در مسجد لغو و بیهوده است، مگر برای سه دسته:" كسی كه پس از نماز به تلاوت قرآن می‌پردازد، آنكه سرگرم ذكر و یاد خداست و كسی كه به مباحثات علمی اشتغال داشته باشد.[90]
از دید روایت، تشكیل جلسه‌های علمی در مسجد، نسبت به جلسه‌های دعا، جایگاه والاتری دارد[91] و پاداش آن، ثواب عمره كامل یا حج كامل[92] و جهاد در راه خدا است[93] كه رحمت خدا آنان را فرا می‌گیرد.[94] در این میان، طرح مباحث دینی در مسجد، فضیلت بیشتری دارد.[95]
پس از پیامبر (صلی الله علیه و آله)، ائمه (علیهم السلام) نیز برای حفظ جنبه‌های آموزشی مسجد، تلاش‌های ارزنده‌ای انجام دادند.[96]
مسجد، ابزارها و موقعیتی را در اختیار دارد كه به كمك آن می‌تواند به آموزش و افزایش شناخت دینی نمازگزاران بپردازد. مسجد مكانی است كه مسلمانان برای برپایی فرائض الهی و مجالس مذهبی در آن حاضر می‌شوند و این فرصت مناسبی است تا معارف و احكام دین نشر پیدا كند. البته نقش امام جماعت در این میان بسیار مهم است.
بدون در نظر گرفتن تاریخ بنای مسجدها، محققان و مورخان پذیرفته‌آند كه بیش از پیدایش مدرسه، مسجد یگانه مركز مهم آموزشی ـ فرهنگی در جهان اسلام بوده است. هر چند برخی از محققان از جایگاه‌های آموزشی دیگری همچون مكتب‌های خانگی و دارالقرّا نیز یاد كرده‌اند،[97] ولی فعالیت‌های آموزشی در این مراكز چنان محدود بوده است كه ما امروزه اطلاعات قابل توجهی درباره چگونگی آموزش در این مكان‌ها در اختیار نداریم. حال آنكه نام مسجدهای مهم اسلامی كه جایگاه فعالیت‌های آموزشی بوده، در تاریخ ماندگار شده است. حتی نام مدرسان این مسجدها، همراه با اطلاعات قابل توجه دیگری درباره مطالبی كه در مسجد تدریس می‌شده، در اختیار ماست.[98] پس از پیدایش مدرسه نیز تا سال‌ها، مدرسه در دامن مسجد بنا می‌شد. از همین رو، در بیشتر كتاب‌هایی كه درباره مسجد به نگارش در می‌آمد، از مدرسه بسیار سخن گفته می‌شد كه این به سبب ارتباط بسیار نزدیك مسجد و مدرسه است.[99]

چند نكته درباره آثار آموزشی مسجد
الف) همان گونه كه اشاره شد، جنبه‌های آموزشی مسجد، رسالت اساسی این نهاد در تمامی دوره‌ها و مكانهااست. مسجد با ویژگی‌هایی كه دارد، برای همیشه آموزشگاه مبانی دینی و معارف اسلامی ا ست.
از این رو مسجدی كه نقش مؤثر خود را در زمینه های فرهنگی ـ آموزشی ایفا نكند، در حقیقت در اجرای بخش مهمی از رسالت خویش بازمانده است. بر پایه همین ارزیابی است كه امیرالمؤمنین علیه السلام، مسجدی را كه در آن خبری از هدایت، تبلیغ و ترویج دین نباشد، مسجد خراب بر شمرده است.[100]

ب) بی تردید شكوفایی علمی مسجد و طرح دانش‌های گوناگون در آن، كمالی برای مسجد به شمار می‌آید، ولی پرداختن به این امور، نباید سبب شود تا رسالت اولیه مسجدی كه پرداختن به دانش‌های دینی است، فراموش شود.
از نگاه امیرالمؤمنین، یكی از رسالت‌های مهم و اساسی مسجد آن است كه به معنای حقیقی كلمه، كانون هدایت مسلمانان باشد.[101]

ج) در میان بحث‌ها و علوم دینی، پرداختن به علوم قرآنی در مسجد، اهمیت ویژه‌ای دارد؛ زیرا قرآن و مسجد، پیوند ویژه‌ای با یكدیگر دارند. پیامبر در این باره می‌فرماید:انما نصبت المساجد للقرآن؛[102] مساجد را برای [خواندن و فهمیدن] قرآن بنا كرده‌اند.
و نیز:من احب القرآن فلیجب المساجد؛[103] دوستدار قرآن، مسجد را نیز باید دوست داشته باشد.
شواهد تاریخی نشان می‌دهد كه در مسجد النبی جلسه‌های قرائت و تفسیر قرآن رونق ویژه‌ای داشته است. عبادة بن صامت، از سوی پیامبر مامور بود تا قرآن را به مردم آموزش دهد.[104] جلسه‌ای مربوط به قرآن و علوم قرآنی حتی شب‌ها تا دیر هنگام نیز در مسجد النبی برپا بود.[105]

د) مطالعه تاریخی مساجد از آغاز تا كنون نشان می‌دهد كه مسجد و كتاب خانه، همواره در كنار هم بو ده‌اند.
از همان آغاز كه قرآن به صورت مكتوب در آمد، مسلمانان قرآنهای نوشته را به مسجد هدیه و یا وقف می‌كردند. با افزایش شمار كتابها، كتاب خانه‌‌های مسجد‌ها نیز، رشد
چشم گیری یافت این كتاب خانه‌ها نقشی بزرك در شكوفایی فرهنگ و تمدن اسلامی داشته‌اند.[106] در شرایط كنونی، نمی‌توان مسجدی را كه بدون كتاب خانه باشد، مسجد نمونه‌ای نامید. از این رو، لازم است در زمینه تاسیس و تجهیز كتاب خانه مسجدها، گام های مهمی برداشته شود. برای رسیدن به این مهم باید به چگونگی ساختمان و بنای مسجد بسیار توجه كرد.

هـ) روایت هایی كه مسجد زن را، خانه او دانسته[107] بر آن نیست كه زنان را از آمد و شد به مسجد باز دارد، بلكه همان گونه كه بسیاری از فقیهان گفته‌اند، مقصود این روایت‌ها، تاكید بر لزوم رعایت حجاب و پاكدامنی است.[108] حضور زنان در مسجد، فرصت مناسبی برای بهره گیری معنوی از این جایگاه مقدس و آشنایی با معارف و احكام اسلامی خواهد بود. به بیان دیگر، بخشی از فعالیت‌های آموزشی به زنان مربوط می‌شود. پیامبر نیز در موارد گوناگون، برای زنان حاضر در مسجد، مجلسی جداگانه تشكیل می‌دادند.[109]


آثار اجتماعی
1ـ بررسی آثار فرهنگی مسجد
مسجد پایگاهی دینی است كه از فرهنگ دینی حمایت می‌كند و بر بالندگی آن می‌افزاید. از آغاز پیدایش مسجد، جنبه‌های فرهنگی آن در نظر گرفته شده بود و حتی در نبود پیامبر (صلی الله علیه و آله)، فعالیت‌های فرهنگی مسجد ادامه داشت. مسجدهای دیگر در صدر اسلام نیز چنین بود. پس از فتح مكه، پیامبر (صلی الله علیه و آله)، هنگام گماشتن عتاب بن اسید به سمت استانداری مكه و امام جماعت مسجد الحرام، بر ضرورت كارهای فرهنگی و تبلیغی بسیار تأكید كرد. پس از رحلت پیامبر (صلی الله علیه و آله) نیز حضرت علی (علیه‌السلام) به فعالیت‌های فرهنگی مسجد ادامه داد و دیگر ائمه نیز هیچ گاه مسجد را ترك نكردند و افزون بر فعالیت‌های عبادی، به امور فرهنگی نیز می‌پرداختند. در زمان غیبت نیز عالمان شیعی همواره مسجد را به عنوان پایگاهی فرهنگی برای گسترش معارف دینی برگزیدند.[110]
امام جماعت، در گستره و نفوذ فعالیت‌های فرهنگی مسجد نقش اساسی دارد و می‌تواند به كمك كسانی كه در مسجد حاضر می‌شوند و كسانی كه در اداره امور آن مكان را بر عهده دارند، از نظر فرهنگی مسجد را كارآمد بنمایند. با برنامه ریزی صحیح و برگزاری كلاس‌ها و جلسه‌های گوناگون در مسجد، می‌توان آن را به یك پایگاه فعال آموزشی و فرهنگی تبدیل كرد.

اینك جنبه‌های فرهنگی مسجد را بررسی میكنیم:
حفظ و تقویت نظام ارزشی
ارزش‌های انسانی در زندگی بشری بسیار اهمیت دارد و در روابط اجتماعی نقش محوری ایفا می‌كند؛ زیرا ارز‌ش‌های اجتماعی از مدل‌های كلی رفتار، احكام جمعی و هنجارهای كرداری كه عموم مردم آن را پذیرفته‌اند تشكیل می‌شود. با این وجود باید گفت چگونگی فرهنگ و هنجارهای كرداری كه عموم مردم آن را پذیرفته‌اند تشكیل می‌شود. با این وجوئد باید گفت چگونگی فرهنگ و هنجارهای هر جامعه به نظام ارزشی آن بستگی دارد و ارزش‌های فرهنگی، هسته اصلی زندگی اجتماعی را به وجود می‌آورند.
ارزش‌ها بر اساس باورهای مردم و با شاخص‌های گوناگونی شكل می‌گیرند.[111] در این میان، ارزش‌های دینی اهمیت ویژه‌ای می‌دارند. پایداری و پویایی حركت‌های دینی و پویایی فرهنگی دینی در سایه تقویت و گسترش نظام ارزشی امكان پذیر است.
مسجد به عنوان یكی از مهم‌ ترین پایگاه‌های دینی، در این راستا وظیفه مهمی دارد. در طول تاریخ مبارزه‌های فرهنگی و سیاسی مسجد، بیدارگری‌ها و حركت‌های اصطلاحی به چشم می‌خورد كه در تكاپوی نظام ارزشی دینی بسیار مؤثر بوده‌اند. جایگاه ویژه مسجد در فرهنگ دینی و امكانات بالقوه و بالفعل آن، همراه آموزش‌ها و مفاهیم حاشیه‌ای و ایجاد یك نظام ارزشی قوی و ماندگار در صحنه فرهنگ و اجتماع بسیار اثرگذار بوده است.
مسجد، در حفظ و تقویت نظام ارزشی نقش بسیار مهمی دارد و كوشش‌های بسیاری در این مكان صورت گرفته است كه برخی از آنها عبارتند از: بیان معیارها و شاخص‌های ارزش‌ها و آرمان‌های دینی، ارائه مدارك و شناخت صحیح از دین، برپایی مجلس‌های مذهبی هم چون سخنرانی‌های دینی و ویژه برنامه‌های در مناسبت‌های مذهبی، بیان ارزش‌ها و ضد ارزش‌ها، اجرای ارزش‌ها و اعمال دینی مانند برقراری نماز جماعت و مجلس‌های دعا و نیایش، مطرح كردن مسائل اعتقادی و احكام فقهی، بیان اندیشه‌های دینی، معرفی و تربیت الگو، پاسخ به شبهه‌های دینی و اعتقادی، ایجاد نظام تربیت دینی و تقویت هویت دینی.
با بررسی عوامل ركود نظام ارزشی، بخش دیگری از نقش مسجد در سلامت نظام ارزشی جامعه مشخص می‌شود. دنیازدگی در قالب مال اندوزی و تجمل گرایی، گسترش فساد، بی توجهی به حقوق دیگران، مشكلات اقتصادی، عملكرد نادرست مسئولان، ضعیف شدن باورهای مذهبی، ضعیف شدن خداباوری، اصل قرار دادن رشد اقتصادی و بی اهمیتی نسبت به معنویت و كاهش آرمان‌ها و جلوه‌های دینی از عوامل سقوط نظام ارزشی هستند كه با بررسی جنبه‌های سیاسی، اقتصادی، تربیتی و آموزشی مسجد در سطح فرد و اجتماع، نقش مؤثر آن در از بین بردن این عوامل مشخص می‌‌شود.

مبارزه با تهاجم فرهنگی
فرهنگ، یكی از مهم‌ ترین معیارهای پیشرفت و پویایی تمدن است كه هنجارهای اجتماعی و نظام ارزشی جامعه بر اساس آن شكل می‌گیرد. امروزه تهاجم به فرهنگ، یكی از رایج ترین نوع تهاجم و راهی مطمئن و سریع برای دست یابی به اهداف استعماری است. با تغییر دادن فرهنگ مردم بر اساس اندیشه بیگانه بدون اینكه ردپایی از تمدن باقی مانده باشد و بدون لشكر كشی، كشور مهاجم به هدف خود می‌رسد. تهاجم فرهنگی را باید جنگ برای به تسخیر درآوردن درون انسان‌ها دانست.و هر چند این تسخیر گاهی آن قدر شدید می‌شود كه در ظاهر هم نمود پیدا می‌‌كند. مسجدها به عنوان مهم ترین پایگاه تبلیغ و آموزش دینی، در مبارزه با این تهاجم وظیفه سنگینی بر عهده دارند.

اكنون جنبه‌های گوناگون مبارزه مسجد با تهاجم فرهنگی را بررسی می‌كنیم:
ایجاد شناخت نسبت به فرهنگ خودی
برای دفاع از یك فرهنگ، شناخت آن بسیار لازم است. اگر مردم یك كشور فرهنگ خود را به خوبی بشناسند و نقاط قوت و دیرپایی آن را بدانند، فرهنگ مهاجم، قدرت تسلط فرهنگی را نمی‌یابد و نمی‌تواند نظام ارزشی آنان را دگرگون سازد.
مسجد با آموزش فرهنگ دینی، شناخت لازم را برای مسلمانان ایجاد می‌كند تا آنان قدر فرهنگشان را بدانند این شناخت، خودباوری لازم برای دفاع از فرهنگ مهاجم را ایجاد می‌‌كند. در سایه این آموزش‌هاست كه تعهد مسلمانان افزایش می‌یابد و سلاح كارگشایی به نام غیرت دینی در مبارزه با تهاجم فرهنگی ایجاد می‌شود.

روشنگری نسبت به تهاجم فرهنگی
معمولا تهاجم فرهنگی به حدی دقیق برنامه ریزی می‌شود كه افراد جامعه متوجه تهاجم نمی‌شوند و دگرگونی‌های فرهنگی را لازمه رشد و تحرك فرهنگ می‌دانند و این دگرگونی‌ها را زایش فرهنگی می‌نامند.
بنابراین، یكی از عوامل مهم موفقیت در مبارزه با تهاجم فرهنگی، شناخت جریان تهاجم، شیوه‌های تهاجم، گونه‌های تهاجم و راه‌های مبارزه با تهاجم است.
یكی از مهم ترین فعالیت‌های مسجد در جریان مبارزه با تهاجم فرهنگی، آگاه كردن مسلمانان از تهاجم فرهنگی و گونه‌های آن و راه‌های جلوگیری از آن است. مجلس‌ها و تشكل‌های مذهبی، از بهترین ابزارهای روشنگری فرهنگی هستند كه به خوبی می‌توانند راه مبارزه را ترسیم كنند و مسجد، پایگاه مجلس‌های مذهبی است. در این جلسه‌ها، مسلمانان افزون بر آشنایی با فرهنگ دینی، از وضعیت سیاسی و تهاجم فرهنگی دشمن با خبر می‌شوند و می‌آموزند كه چه راه‌هایی را برگزینند. آنان با پیشینه تهاجم فرهنگی در كشورهای اسلامی آشنا می‌شوند و از آن عبرت می‌گیرند نقش روحانیون در این مسیر بسیار تعیین كننده است. می‌توان گفت رهبری مسلمانان، در دفاع از فرهنگ ملی و مذهبی به دست روحانیون است.

معماری
فرهنگ، جلوه‌های گوناگونی دارد كه به وسیله آنها می‌توان فرهنگ یك جامعه را بررسی كرد. معماری یكی از نمودهای فرهنگی است كه در مسجدهای كشورهای اسلامی یافت می‌شود، تا آن جا كه یكی از راه‌های شناخت فرهنگ و تمدن مسلمانان در هر دوره‌ای كاوش در آفرینش‌های هنری است كه در ساخت و ساز مسجدها به كار رفته است.
معماری مسجدها، افزون بر جنبه‌های معنوی، از نظر فرهنگی نیز اهمیت دارد؛ چون مسلمانان به دلیل قداستی كه برای مسجد قائل‌اند، آن را منسوب به خداوند بزرگ می‌دانند و می‌كوشند تا خانه خدا را به بهترین شكل بسازند؛ از این رو، مسجدهای محكم و بزرگی بنا كرده‌اند كه قرن‌ها پا برجا بوده است.[112]

2ـ بررسی آثار سیاسی مسجد
امروزه مسائل سیاسی، یكی از مهم ترین مباحث در سطح جهانی است كه بر مسائل اقتصادی، فرهنگی و نظامی اثر گذاشته است. اسلام به عنوان دینی كامل كه ادعای اداره زندگی بشر را دارد، به جنبه‌های سیاسی توجه كرده و سیاست را به میدان دین كشانده است.
در این میان، باید مسجد را به عنوان یك نهاد سیاسی پویا در جامعه اسلامی به شمار آورد. از آغاز اسلام، مسجد با مسائل سیاسی آمیخته شد. پیامبر پیش از هجرت به مدینه، با وجود فشار حاكم در مكه با برخی از گروه‌ها، در مسجد الحرام گفت و گو می‌كرد. پس ازهجرت به مدینه نیز پیامبر در مسجد، با افراد و گروه‌های اعزامی از قبیله‌ها و طایفه‌های گوناگون گفت و گوی سیاسی انجام می‌داد. در مسجد النبی مكانی به نام اسطوانة الوفود برای این گفت و گوها در نظر گرفته شده بود. هم چنین كسانی كه تازه مسلمان شده بودند، در مسجد با پیامبر بیعت كردند.[113]

در این بخش برخی جنبه‌های سیاسی مسجد را بررسی می‌كنیم.
تحلیل مسائل سیاسی برای افكار عمومی
بی شك افكار عمومی، حجم گسترده و مؤثری از جامعه را تشكیل می‌دهند و بر جریان‌های سیاسی كشور بسیار اثر می‌گذارند. جهت دهی و هدایت این توده بزرگ، در سلامت كلی جامعه و سرعت دهی آن به سمت پیشرفت، نقش تعیین كننده‌ای دارد. بسیاری از جریان‌های منحرف سیاسی، از فعالیت‌های اغفال گرایانه سرانی سرچشمه می‌گیرد كه افكار عمومی را به تباهی كشانده‌اند و این انحراف، سبب سال‌ها عقب ماندگی شده است.
مسجد به عنوان پایگاه اجتماع مسلمانان و خواص جامعه، همچون امام جماعت، فضای مناسبی برای روشن كردن اندیشه مردم است. شیوه عمومی پیامبر چنین بود كه با دیدن مشكلات فكری ناهنجاری‌های اجتماعی در مسجد حضور می‌یافت و با ایراد سخنرانی به روشن ساختن افكار عمومی می‌پرداخت.
این سخنرانی‌ها معمولا پس از نماز جماعت انجام می‌گرفت. هر گاه حادثه‌ای مهم رخ می‌داد، مردم با شنیدن ندای الصلاة جماعة در مسجد گرد می‌آمدند و پیامبر برای آنان سخن می‌گفت.[114]
پس از پیامبر نیز موارد گوناگونی یافت می‌شود كه سران كفر و نفاق، افكار عمومی را به شدت منحرف كرده‌اند كه دست آورد آن در طول تاریخ باقی مانده و مسجد در این جریان‌ها به خوبی در جهت بیدار كردن افكار عمومی فعالیت كرده است.
انحراف آشكار افكار عمومی، در جریان كربلا و شهادت امام حسین (علیه‌السلام) و یاران با وفایش را می‌توان از موارد بالا بر شمرد. مسجد در این برهه حساس از تاریخ اسلام نیز خودنمایی می‌كند. سخنان امام سجاد (علیه‌السلام) در مسجد كوفه از این قبیل است. در تاریخ، می‌توان موارد زیادی دید كه مسجد در روشن گری افكار عمومی سهیم بوده
است.[115] پی آمد این بعد از مسجد آن است كه مسلمانان، خانه خدا را پناهگاه خویش به شمار می‌آورند و به آن به چشم خانه‌ای كه روشنگر حق و پشتیبان عدالت است می‌نگرند.

نقش مسجد در نهضت‌های اسلامی
مسجد با ایجاد روحیه انقلابی، زمینه مساعدی برای شكل گیری نهضت‌های اسلامی بر قدرت‌های ضد دینی به وجود می‌آورد.
در صدر اسلام مسجد، مركز نهضت سیاسی پیامبر بود و حركت گسترده و انقلابی پیامبر، از مسجد هدایت و فرماندهی می‌شد. پس از آن نیز در طول تاریخ اسلام، حركت‌ها و نهضت‌های آزادی بخش و مقدسی همچون نهضت سربداران در قرن هشتم هجری، نهضت تنباكو و جنبش مشروطه، از مسجدها ریشه گرفت و فریاد بیدار باش و حركت مردمی از بالای منابر سر داده شد.
در طول تاریخ انقلابی اسلامی نیز مساجد محل ارشاد و هدایت نیروهای مؤمن و متعهد، خواستگاه تظاهرات مردی بر ضد طاغوت بود كه به حاكمیت جمهوری اسلامی در ایران انجامید.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز مساجد با وجود همه دسیسه‌ها و حیله‌های گوناگون دشمنان داخل و خارج، در برقراری نظم و امنیت (از راه ایجاد كمیته‌ها و انتظامات محلی و گشت شبانه) جمع آوری كمك‌های نقدی و جنسی مردم و ارسال آنها به جبهه‌های جنگ و خانواده‌های مستمند، تشكیل شركت‌های تعاونی، برگزاری انتخابات، تشكیل كلاس‌های عقیدتی و معارف اسلامی، مبارزه با دسیسه‌ها و سم پاشی‌های گروهك‌ها و پس مانده‌های رژیم پهلوی، آموزش نظامی نیروهای مردمی و غیره، در استمرار انقلاب و ارزش‌های اسلامی نقش بسیاری داشته است

كاركردهای نظامی مسجد
از آغاز پیدایش مسجد در اسلام، این مكان پایگاهی برای فعالیت عبادی ـ سیاسی، اجتماعی و نظامی مسلمانان بوده است. حركت‌های جهادی كه پیامبر اكرم در زمان خود داشت، از جمله حركت مسلمانان برای جنگ و مبارزه علیه دشمنان در همین مكان صورت میگرفت. طراحی بیشتر غزوه‌‌ها در مسجد صورت می‌گرفت و حضرت رسول اكرم (صلی الله علیه و آله) با بیان شیوای خود، مسلمانان را برای جهاد با كفار بسیج می‌كردند. در زمان خلفای راشدین و حتی امویان هم مسجد از این نظر فعال بود.[116]
بعد از صدر اسلام مسجد، در بسیح عمومی نیروها برای شركت در جنگ نیز نقش بسیار مؤثری دارد. از جمله می‌‌توان به فعالیت‌های مهم مساجد در پشتیبانی از رزمندگان در طول 8 سال دفاع مقدس اشاره كرد.

نقش مسجد در وحدت اجتماعی مسلمانان
یكی از نیازهای اساسی جامعه اسلامی، همبستگی نیروهای مسلمان بر محور دستورهای الهی است.
اسلام برای رسیدن به این عنصر حیاتی، در جوهر خود همه امتیازهای موهوم را نفی كرده و كرامت و ارزش انسان را بر پایه تقوا بنا نهاده است. با این حال، وحدت، از یك سو به اسباب و عواملی نیاز دارد تا هر چه بیشتر پایدار شود و از سوی دیگر، نیازمند آن است كه در مكانی ظهور یابد. تا از این راه، دسیسه‌های دشمنان پیدا و پنهان جامعه اسلامی به ناامیدی گراید.
برای رسیدن به این هدف، مسجد در جامعه اسامی نقش اسامی دارد. در هر جامعه‌ای امتیازهای موهوم و فخر فروشی‌های پوچ به گونه‌ای مطرح است. چنان چه با این گرایش‌ها از ریشه مبارزه نشود، بیم آن می‌رود كه ارزش‌های واهی و غیر الهی در چهره ارزش‌های پسندیده جلوه گر شوند و نظام ارزشی جامعه را دگرگون كنند. مسجد، از این نظر، كانونی است كه همه روزه مؤمنان از گروه‌های گوناگون جامعه با پست‌ها و موقعیت‌های اجتماعی متفاوت، در آن حاضر می‌شوند، همگان دوش به دوش و در صف‌هایی به هم پیوسته و رو به یك سو، نماز می‌گزارند. آنان با تكرار همه روزه این كار، به یاد می‌آورند كه در بارگاه خداوند، موقعیت‌های اجتماعی، مال، مقام و منصب تعیین كننده نیست. همه مسلمانان در صفی واحد و یكسانند.
كسی بر دیگری برتری ندارد. جز اینكه مستحب است آنان كه در علم، كمالات انسانی و اندیشه، پرهیزگاری و تقوا بر دیگران برتری دارند، در صف نخست باشند. این نیز خود ترسیم یك سر مشق و نمونه به منظری ارزش گذاری صحیح در تمامی تار و پود جامعه اسلامی است. پس مسلمانان می‌آموزند كه در مسجد یكسان و هم دوشند. آنان در می‌یابند كه باید ملاك‌های نادرست را كنار بگذارند و برتری را در ارزش‌های الهی بدانند و این همان تقویت عنصر وحدت و فرا گرفتن درس همبستگی در جامعه اسلامی است.
از سوی دیگر با نمایش همبستگی مسلمانان در مسجد، هم دلی و همراهی آنان همه روزه اعلام می‌گردد. حضوری این چنین، از یك سو، دل‌های مسلمانان سست ایمان را نیرو می‌بخشد و از سوی دیگر سبب می‌شود تا دشمنان دین، یعنی آنان كه به انتظار تفرقه و پراكندگی مسلمانان نشسته‌اند، ناامید شوند.

3ـ بررسی آثار اقتصادی مسجد
امروزه مسائل اقتصادی از مهم ترین مسائل دولت ها و افكار عمومی است كه بر سلطه سیاسی، فرهنگی و نظامی كشورها مؤثر است. اسلام، دینی كامل است كه هم به جنبه‌های زندگی بشر توجه و زندگی اقتصادی جامعه را نیز به خوبی هدایت كرده است. مسجد، یكی از نهادهای دینی است كه جنبه‌های اقتصادی نیز دارد. در این جا این جنبه‌ها را بررسی می‌‌كنیم:

كاهش كنترل، كاهش هزینه
مسجد به عنوان كانونی دینی، با تقویت برتری‌های اخلاقی، حس خداباوری را در افراد اهل مسجد بارور می‌كند و به این وسیله، در همه حال خدا را بر كارها و فعالیت‌های خود ناظر و شاهد می‌دانند و بدون اینكه كسی بر آنها نظارت كند، كار خود را به بهترین شكل انجام می‌دهند. كاهش گسترده نظارت و كنترل رسمی در سطح اجتماع بر ابعاد كلان اقتصادی مؤثر است و با كاهش هزینه‌هایی كه دولت‌ها صرف نظارت بر نیرو‌های اجرایی می‌كنند.

فقر زدایی
فقر یكی از مباحث عمده اقتصادی است كه نشانه ضعف مدیریتی و اقتصادی است. مسجد از سه راه می‌تواند به براندازی فقر كمك كند:

مالیات‌های اسلامی
زكات و خمس، دو نوع مالیات هستند كه از اسلام برای زدودن فقر در سطح جامعه در نظر گرفته است كه متأسفانه برخی از مسلمانان به دلیل دنیا دوستی، از پرداخت آنها خودداری می‌كنند. مسجد با تقویت دین داری و با توجه به فضای معنوی حاكم بر آن، نمازگزاران را به شیوه اسلامی تربیت می‌كند و در نتیجه آنان با پرداخت خمس و زكات، به فقیران مسلمان كمك می‌كنند.

انفاق
انفاق و صدقه یكی از ارزش‌های اسلامی است كه نقطه مقابل ثروت ا ندوزی است. اجتماع مسلمانان در مسجد، روحیه تعاون را افزایش می‌دهد و با پند و اندرز مبلغان دینی در مسجد، جریان‌های فقر زدایی در سطح جامعه افزایش می‌یابد.
با قرار دادن صندوق صدقه، و كمك به فقیران در مسجد، شناسایی فقیران آبرومند به وسیله هیئت امنا و جمع آوری كمك های نمازگزاران، گام مهمی در زدودن فقر برداشته می‌شود.

ایجاد صندوق قرض الحسنه
در فرهنگ اسلامی، قرض دادن و بر طرف كردن نیازهای مؤمنان، كار پسندیده‌‌ای به شمار می‌آید. از سوی دیگر، مؤسسه‌های مالی، هم چون صندوق قرض الحسنه، در رونق اقتصادی مؤثرند.
اهل مسجد می‌توانند با تشكیل صندوق قرض الحسنه، كارآیی اقتصادی نیز داشته باشند. این كار افزون بر شكوفایی مسجد، با تقویت سنت مذهبی قرض (وام)، در بر طول كردن مشكلات اقتصادی مردم نیز مؤثر است.

4ـ بررسی جنبه‌های كنترل اجتماعی مسجد
امروز یكی از كاركردهای حساس مسجد كه لازم است در حفظ و پایداری هر چه بیشتر آن كوشید، كاركرد كنترل اجتماعی است. كنترل اجتماعی شامل فرایندی است كه جریان تأثیرگذاری بر رفتار جامعه را بر عهده دارد تا هم نوایی با هنجارهای گروه صورت گیرد. كنترل اجتماعی به دو صورت رسمی و غیر رسمی انجام پذیر است. كنترل رسمی وقتی صورت می‌گیرد كه جریان هم نوایی با هنجارهای اجتماعی بر اساس قوانین و مقررات، آیین نامه‌ها و نظایر آن به وسیله دولت یا نیروهای اجرایی انجام گیرد. نیروهای انتظامی و امنیتی نمونه برجسته‌ای از كنترل اجتماعی رسمی هستند.
كنترل اجتماعی غیر رسمی شامل كلیه امر و نهی‌هایی است كه به فرد می‌شود تا بتواند با هنجارهای اجتماهی گروهی سازگار شود. گروه‌هایی همچون: خانواده، مسجد و غیره می‌توانند با ابزارهایی مانند ستایش، نكوهش و خشم اخلاقی، بر رفتار فرد اثر بگذارند.
از آن جا كه بخش زیادی از كنترل افراد از راه كنترل رسمی صورت می‌گیرد، ممكن است در دراز مدت تأثیر خود را از دست بدهد. بنابراین، همراه با كنترل بیرونی، كنترل درونی كه همان ایجاد انگیزه‌های درونی است توصیه شده است. كنترل درونی شامل كنترلی است كه در آن خود فرد، علاقه دارد با هنجارهای اجتماعی هم نوایی پیدا كند و اگر كسی او را كنترل نكند خود را هم نوا می‌كند. مسجد می‌تواند كنترل درونی را به بهترین شیوه در فرد ایجاد كند. از این‌رو، مسجد با تقویت نفس لوامه كه ملامت كننده انسان در هنگام سرپیچی از قوانین و مقررات و فرمان‌ةای اسلامی است زمینه كنترل اجتماعی و مبارزه با انحراف‌های اجتماعی را فراهم می‌سازد.

برای تبیین بهتر كنترل اجتماعی مسجد، نقش مسجد را در كاهش جرم بررسی می‌كنیم:
مسجد و كاهش جرم
انسان موجودی اجتماعی است كه برآورده شدن نیازهایش در جامعه انسانی ممكن است. جوامع انسانی جهت تداوم و رشد و امنیت حقوقی اعضاء، هنجارها و قوانینی دارد كه نظام رفتار اجتماعی افراد جامعه را تعیین می‌كند، ولی در طول تاریخ، برخی انسان‌ها قوانین مدنی را زیرپا گذاشته، به حقوق دیگران تجاوز كرده‌‌اند. در این میان پدیده‌ای به نام جرم مطرح می‌شود كه اساس زندگی اجتماعی انسان را به خطر می‌اندازد. جرم در مفهوم اجتماعی، همان ناهنجاری است كه امنیت اجتماعی را تهدید میكند. این مقوله به اندازه‌آی مهم است كه یكی از رشته‌های جامعه شناسی (جامعه شناسی انحرافات یا جامعه شناسی جنایت) به بررسی علل جرم و جنایت و راه‌های اصلاح آن پرداخته است.
مسجد به عنوان یكی از مهم‌ ترین نهادهای دینی در تربیت افراد جامعه مؤثر است و ثمره این تربیت، كاهش جرم و ناهنجاری‌های اجتماعی است. این تأثیر در دو دسته از افراد جامعه اثرگذار است؛ یك دسته افراد مسجدی اند و دسته دیگر افراد غیر مسجدی می‌باشند.

تأثیر مسجد در كاهش جرم افراد اهل مسجد
افرادی كه در مسجد حاضر می‌شوند، با اثرپذیری از آموزش‌های مسجد به شكلی تربیت می‌شوند كه میزان جرم در آنان كاهش می‌یابد. جنبه‌های اثرگذاری مسجد در این باره چنین است:

تقویت هویت دینی
هویت دینی در درون انسان و با آفرینش او آمیخته است و انسان را به ارزش‌های اخلاقی و قوانین الهی پایبند می‌سازد. در هویت دینی، انسان‌هایی كه وحی را باور دارند، هر نوع سازش بر خلاف ارزش‌ها و هنجارها را رد می‌كنند.
با توجه به شاخص‌های هویت دینی، مسجد با فعالیت‌های مذهبی و آموزش‌های بلندش، هویت دینی افراد اهل مسجد را تقویت می‌كند و این در حالی است كه دین و معنویت بزرگ‌ترین مانع جرم و جنایت هستند كه ضمانت اجرایی بالایی دارند. بی رغبتی به دنیا، مردم داری، فروتنی، همت بلند و ساده‌ زیستی، از شاخص‌های هویت دینی هستند كه مسجد آنها را تقویت می‌كند و نبود این شاخص‌ها (دنیا پرستی، تكبر و خودخواهی، مردم ستیزی، تنبلی و میل به تجملات) به گونه‌‌ای از علل جرم به شمار می‌روند.

ایجاد موقعیت اجتماعی
در برخی موارد دست زدن به جرم و جنایت نشانه عقدههای روانی برای جلب توجه دیگر افراد اجتماع صورت می‌گیرد كه نشانگر نداشتن پایگاه اجتماعی مجرم است.
افراد اهل مسجد جایگاه مناسبی در میان مردم دارند و همه افراد با دیده احترام به آنان می‌نگرند. گذشته از این، پایگاه اجتماعی افراد اهل مسجد سبب می‌شود كه توقع مردم از آنان بالا رود و آنان را الگوهای اخلاقی بدانند. به این ترتیب، افراد اهل مسجد به سبب پایگاهی كه در میان مردم دارند، نمی‌توانند از قانون‌های اجتماعی سرپیچی كنند.

تأثیر مسجد در كاهش جرم افراد غیر مسجدی
اگر فعالیت‌های مسجد گسترده باشد وبه اجرای اعمال دینی داخل مسجد محدود نشود، مسجد بر افراد غیر مسجدی نیز اثر می‌گذارد و از كارهای خلاف آنان جلوگیری می‌كند. این فعالیت‌ها چنین است:

الف) گروه‌های امر به معروف و نهی از منكر
امر به معروف و نهی از منكر، از ویژگی‌های امت اسلامی[117] و پیامبر[118] و مؤمنان[119] است كه واجبات دیگر در برابر آن، همچون قطره‌ای در برابر دریاست.
اگر فعالیت‌های مسجد گسترده باشد، با تشكیل گروه‌های امر به معروف و نهی از منكر می‌توان جرم و جنایت را دست كم در محله‌ای كه مسجد در آن قرار دارد كنترل كرد.

ب) پایگاه بسیج
پایگاه‌های بسیج برای برخورد قانونی و قاطعانه با مجرمان و تأمین امنیت در محله‌ای كه مسجد در آن قرار دارد مؤثرند. گشت‌های شبانه و اعضای فعال بسیج، محیط ناامنی برای مجرمین ایجاد می‌كند و نقش مهمی در كاهش جرم دارند.

ج) فعالیت‌های فرهنگی
فعالیت‌های فرهنگی مسجد، هم چون كتاب خانه و مسابقه فرهنگی، علمی و ورزشی در افزایش سطح فرهنگی جامعه و كاهش جرم مؤثر است. این فعالیت‌ها می‌تواند فرهنگی را ایجاد و ترویج كند كه در آن، شهروند خوب بودن و احترام به قانون، ارزش به شمار می‌آید. این فعالیت‌ها با برپا كردن اوقات فراغت و جهت دهی به بینش افراد، یك نظام اجتماعی امن را فراهم می‌كند.

آثار خانوادگی
خانواده كوچك‌ ترین واحد اجتماع و عامل تعیین كننده شكل گیری نظام اجتماعی است. عوامل انگیزشی و رفتاری گوناگونی بر قوت و پایداری خانواده و اعضای آن مؤثر است.
مسجد به عنوان نهاد مذهبی در خانواده نیز نقش آفرینی می‌كند و سبب استحكام آن می‌شود.

ایجاد فضای معنوی
فضای عمومی منزل در تربیت فرزندان و نظام ارزشی خانواده مؤثر است. در صورتی كه این فضا به سمت ارزش‌های واهی و دور از معنویت پیش رود، خانواده وارد بحرانی می‌شود كه اصالت و قوام آن را به خطر می‌اندازد و چیزی جز ظاهر پوشالی از آن باقی نمی‌گذارد؛ همانند بحرانی كه امروزه در غرب وجود دارد.
فضای حاكم بر خانواده‌های اهل مسجد معمولا معنوی است. اهل مسجد بخشی از وقت خود را در مسجد به عبادت مشغولند و به تقویت ایمان خود می‌پردازند. این روحیه تقوا و خداباوری كه در افراد خانه در سایه تعالیم مسجد ایجاد می‌شود، فضای معنویی را می‌سازد كه خانواده را مستحكم و پایدار می‌گرداند.
 
--------------------------------------------------------------------------------
پی نوشت
[1] - فرهنگ لاروس، ج 2، ص 1892.
[2] - علی اكبر دهخدا، لغت نامه دهخدا: ج 13، صص 20853 و 20852.
[3] - لغت نامه دهخدا: ج 13، ص 20373
[4] - مسجد در آیینه قرآن و روایات، خسرو تقدسی نیا، صص 139 و 140.
[5] - آل عمران آیه 37 و 39، مریم، آیه 11، ص آیه 21.
[6] - شهاب المنار: ص 23.
[7] - كنزالعمال: ج 7، ص 650.
[8] - مستدرك الوسائل: ج 3، ص 447.
[9] - كنزالعمال: ج 7، ص 648.
[10] - كنزالعمال: ج 7، ص 648
[11] - كنزالعمال: ج 7، ص 361.
[12] - وسائل الشیعه: ج 3، ص 482.
[13] - مستدرك الوسائل: ج 3، صص 313 و 359.
[14] - همان: ج 3، ص 355.
[15] - وسائل الشیعه: ج 3، ص 85.
[16] - مصتدرك الوسائل: ج 3: ص 363.
[17] - وسائل الشیعه: ج 3، صص 84 و 85.
[18] - همان: ص 85.
[19] - همان.
[20] - وسائل الشیعه: ج 3، ص 482.
[21] - عباس عزیزی: جامع آیات و احادیث نماز: ج 2، ص 277.
[22] - المحجة البیضاء: ج 1، ص 302.
[23] - مستدرك الوسائل: ج 3، ص 365.
[24] - علل الشرایع: ج 2، ص 466.
[25] - بحارالانوار: ج 81، ص 154.
[26] - كنزالعمال: ج 7، ص 651.
[27] - كنزالعمال: ج 7، ص 654.
[28] - وسائل الشیعه: ج 3، ص 485.
[29] - كنزالعمال: ج 7، ص654.
[30] - بحارالانوار: ج 73، ص 369.
[31] - وسائل الشیعه: ج 3، ص 486.
[32] - كنزالعمال: ج 7، ص 657.
[33] - همان: ص 656.
[34] - مستدرك الوسائل: ج 3، ص 372.
[35] - توبة: 17.
[36] - مستدرك الوسائل: ج 3، ص 516.
[37] - وسائل الشیعه: ج 3، صص 516 و 518.
[38] - همان: ص 517.
[39] - وسائل الشیعه: ج 3، ص 502.
[40] - بحارالانوار: ج 83، ص 380.
[41] - مستدرك الوسائل: ج 3، ص 385.
[42] - كنزالعمال: ج 7، ص 675.
[43] - بحارالانوار: ج 18، ص 107.
[44] - همان: ج 80، ص 381.
[45] - كنزالعمال: ج 7، ص 667.
[46] - الاستبصار: ج 1، ص 473.
[47] - وسائل الشیعه: ج 3، ص 507.
[48] - مستدرك الوسائل: ج 3، ص 373.
[49] - وسائل الشیعه: ج 3، ص 575.
[50] - كنزالعمال: ج 7، ص 669.
[51] - فضایل و آثار مسجد در آیینه قرآن و حدیث، عباس عزیزی، ص 134.
[52] - وسائل الشیعه: ج 3، ص 575.
[53] - وسائل الشیعه: ج 3، ص 518.
[54] - فضایل و آثار مسجد در آیینه قرآن و حدیث: عباس عزیزی، ص 134.
[55] - مستدرك الوسائل: ج 1، ص 226.
[56] -همان: ج 3، ص 363.
[57] - بحارالانوار: ج 80، ص 373.
[58] - وسائل الشیعه: ج 3، ص 481.
[59] - همان: ج 3، ص 554.
[60] - همان: ج 3، ص 481.
[61] - مستدرك الوسائل: ج 3، ص 554.
[62] - وسائل الشیعه: ج 3، ص 512.
[63] - همان: ص 513.
[64] - بحارالانوار: ج 83، ص 348 و 385.
[65] - بحارالانوار: ج 83، صص 354 و 379.
[66] - وسائل الشیعه: ص 479.
[67] - وسائل الشیعه: ج 3، ص 556.
[68] - نك: علی ذو علم، انقلاب و ارزش‌ها، فصل اول.
[69] - نك: ناجی محمد حسین عبدالقادر انصاری: تعمیر و توسعه مسجد شریف نبوی در طول تاریخ، ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران، مشعر، 1378
[70] - نك: لغت نامه، دهخدا: ج 13، ص 20853 به نقل از: پطروشنسكی، اسلام در ایران از هجرت تا پایان قرن نهم هجری، ترجمه، كریم كشاورزی، صص 96 تا 103.
[71] - فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان: ج 5، ص 72.
[72] - برای مطالعه بیشتر نك: رحیم نوبهار، كوی دوست. صص 241 تا 251.
[73] - حج: 39.
[74] - سید احمد فهری، پرواز در ملكوت: صص 238 ـ 239.
[75] - بقره: 114.
[76] - در بخش گذشته، آداب و احكام نماز را بیان كردیم.
[77] - حضرت امام خمینی: رسالة توضیح المسائل، مسئله 907.
[78] - نك: رحیم نوبهار: سیمای مسجد، ج 2، ص 10.
[79] - مجید رشیدی پور، آشنایی با تعلیم و تربیت اسلامی، ص 8 تا 12.
[80] - محمد مهدی پور علی فرد، نكته‌هایی درباره روش تربیت دینی نسل جوان و نوجوان، ج، انتشارات شاكر، ص 19.
[81] - نك: حمید نگارش، هویت دینی و انقطاع فرهنگی، صص 26 56، نمایندگی ولی فقیه در سپاه مركز تحقیقات اسلامی.
[82] - نك: محمد هدی پور علی فرد، نكته‌هایی درباره روش دینی نسل جوان و نوجوانان، ج1، فصل 3، 4، 5، 6.
[83] - البته در برخی موارد افراد مسجد چنین نیستند. این امر به معنای نبود چنین كاركردی برای مسجد نیست بلكه حاكی از نقاط ضعف آن مسجد و فاصله آن از مسجد ایده‌آل اسلامی می‌باشد.
[84] - امام حسین (علیه‌السلام) می‌فرماید: كسی كه همواره به مسجد رفت و آمد می‌:ند، یكی از این هشت فایده به ان می‌رسد. ... یافتن رفیق نیك... .(تحف العقول، ص 256)
[85] - احمد بن علی بن ابوطالب طبرسی، احتجاج، نشر مرتضی، مشهد، 1403 هـ ق، صص 29 ـ 38.
[86] - التراتیب الادریه، ج 2، ص 233.
[87] - محمد اسماعیل بخاری، صحیح بخاری، ج 1.
[88] - التراتیب الاداریه: ج 2، ص 222.
[89] - همان: ج 2، ص 233
[90] - وسایل الشیعه: ج 3، ص 86، روایت 8.
[91] -زید العابدین بن علی عاملی، منیة المرید: ص 106.
[92] - همان.
[93] - محمد بن عبدالله زركشی، اعلام المساجد باحكام المساجد، ص 328.
[94] - مستدرك الوسایل، ج 3، ص 363، روایت 20، چاپ 3 از ابواب احكام المساجد.
[95] - نك: كوی دو ست، صص 167 ـ 170.
[96] - تاریخ احمد شبلی، آموزش در ا سلام، ترجمه: محمد حسین ساكت، دفتر ننشر فرهنگ اسلامی، تهران، 1363 هـ ش،
پیوست 2 (نقدی بر كتاب تاریخ آموزش در اسلام) از مصطفی جواد، ص 40.
[97] - تاریخ احمد شبلی، آموزش در اسلام، ترجمه: محمد حسین ساكت، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران، 1363 هـ. ش، پیوست 2 (نقدی بر كتاب تاریخ آموزش در اسلام) از مصطفی جواد، ص 40.
[98] - همان: ص 89 بع بعد.
[99] - نك: همان
[100] - نهج البلاغه: تنظیم: صبحی صالح، ص 540، حكمت شماره 369، مركز البحوث الاسلامیة، ایران، 1359، افست از چاپ بیروت، 1387 هـ. ق
[101] - همان:
[102] - وسائل الشیعه: محمد بن حسین عاملی، ج 3، ص 493، باب 14 از ابواب احكام المساجد، روایت 1.
[103] - مستدرك الوسائل: میرزا حسن نوری، ج 3، ص 355، باب یك از ابواب احكام المساجد، روایت 2.
[104] - التراتیب الاداریه: عبدالحی الكتانی، ج 1، ص 48.
[105] - همان: ص 477 ـ 478.
[106] - نك: محمد مكلی السباعی، نقش كتاب خانه‌های مساجد در فرهنگ و تمدن اسلامی، ترجمه علی شكویی، تهران، 1373، سازمان مدارك فرهنگی انقلاب اسلامی.
[107] - وسائل الشیعه: ج 3، ص 510، باب 30 از ابواب احكام المساجد روایت 1 ـ 5.
[108] - نك: رحیم نوبهار، سیمای مسجد، ج 1، صص 113 ـ 117.
[109] - نك: صحیح بخاری، ج 1، كتاب الصلاة، باب 78، شماره 99، نه جلد در چهار مجلد، دارالقلم، بیروت، 1407 هـ. ق، تحقیق: قایم الشماعی، الرفاعی.
[110] - نك: كوی دوست، فصل ششم، صص 147 ـ 184.
[111] - نك: علی ذو علم، انقلاب ارزش‌ها، فصل دوم، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
[112] - البته درباره امروز از كوشش بسیار مسلمانان در به كار بستن معماری با كیفیت بالا در مسجدها، برداشت‌های گوناگونی وجود دارد. نك: كوی دوست، ص 79 به نقل از المسجد فی الاسلام، طه الولی، ص 14.
[113] - نك: سیمای مسجد، صص 207 ـ 236.
[114] - كوی دوست، ص 217 به نقل از الطبقات الكبری، ابن سعد، ج 1، صص 246 ـ 247.
[115] - همان.
[116] - نك: سیمای مسجد، فصل هفتم، ص 189 ـ 201، بینش اسلامی و پدیده‌های جغرافیایی، ص 42.
[117] - آل عمران: 110
[118] - مریم: 55؛ اعراف: 157.
[119] - اعراف: 112؛ حج: 41 ـ 38؛ آل عمران: 114.

منبع: سایت موسسه جهانی سبطین