عزاداری امام حسین(ع) در ایران

 

پاسخ: ریشه یابی(فلسفه) عزاداری: اصل این سنت بویژه در میان عرب‌ها رواج داشته است آن‌ها به هنگام وارد شدن مصیبت، دستها را به صورت ضربدری -به گونه ای كه كف دست‌ها به طرف صورت باشد- روی هم قرار داده و به نشانه عزا به سینه می‌زدند(كاری كه همكنون نیز در میان زنان عرب بسیار رواج دارد). سینه زنی به مرور زمان به صورت موجود در آمده كه با انتخاب نوحه های سنگین حركات دست بر سینه می‌خورد.[2]
این گونه نوحه‌گری ابتدا به صورت فردی بوده اما به مرور زمان به صورت گروهی و دستجات سوگواری در آمده است.[3] (بهترین راه برای زنده نگاه داشتن آن فجایع، كارهای عملی می‌باشد. این كارهای عملی وقتی با هنرنمایی همراه باشند تاثیر عمیق‌تری از خود بر جای خواهند گذاشت .سینه زنی یكی از این كارهای عملی همراه با هنرنمایی است و به همین دلیل مورد استقبال همه قرار گرفت. بر سر و بر صورت ویا اعضای دیگر زدن هم تاثیر دارد ولی مانند سینه زنی طبیعی و خود جوش نیست).
چرا سینه زنی: این كار نوعی عكس العمل عاطفی است. (انسان به هنگام اوج هیجان، حزن و اندوه كارهایی را به صورت عكس العمل از خود بروز می‌دهد كه منشا عاطفی دارد. مثلا به هنگام شادی به ناگاه فریاد سر می‌دهد یا دست (كَف)می‌زند. به همین صورت به هنگام عزا نیز گاه شیون كرده دست بر روی دست می‌زند یا به سر، صورت و یا سینه خود می‌كوبد). برخی زنان حاضر در صحرای كربلا پس از مشاهده آن فجایع، با زدن بر سینه خود به عزاداری پرداختند. می‌توان چنین حدس زد كه: با به حركت در آمدن كاروان اسرای كربلا و اقامه عزا از سوی آنان در شهرها و اقامتگاه های بین راه و همراهی برخی از مردم با آنان این روش به مرور زمان به صورت یك سنت و شیوه در عزاداری امام حسین (ع) در آمد.
در سوالتان فرموده بودید در این مورد بسیار بحث كرده‌اید و به نتیجه‌ای نرسیده‌اید. در این مورد باید گفت: جواب این‌گونه موارد با بحث روشن نمی‌شود بلكه باید به منابع كهن تاریخی مراجعه و با ارائه مستنداتی از آن كتاب‌ها به تحلیل مسئله پرداخت. لذا مطالب زیر كه برگرفته از منابع كهن تاریخی است خدمتتان ارائه می‌گردد:

پیشینه عزاداری (سیر تحول آن در طول تاریخ):

نخستین كسانی كه در شهادت امام حسین ـ ع ـ به عزاداری پرداختند، اهل‌بیت آن حضرت و بنی‌هاشم بودند. شروع عزاداری آن حضرت بدون فاصله بعد از شهادت آن جناب در سرزمین كربلا بود؛ و روز عاشورا برای اهل‌بیت روز عزا و اشك و آه و سوز و گداز بود كه نیازی به توضیح ندارد. خواهران و دختران آن حضرت كه در صحنة كربلا حضور داشتند، آن حوادث تلخ و دلخراش را با اشك و آه و سوز و گداز پشت سر نهادند. از جمله، نقل كرده‌اند كه زینب كبری ـ س ـ در قتلگاه، سخنان آتشینی به زبان آورد و ناله سرداد به طوری كه دوست و دشمن را به گریه واداشت.[4]
بر اساس منابع كهن تاریخی اولین سینه زنی دسته جمعی و خود جوش مردم را باید زمانی دانست كه به مردم مدینه اعلام كردند امام سجّاد ـ ع ـ همراه زنان اهل‌بیت ـ ع ـ به نزدیكی مدینه رسیده است. در این هنگام بود كه مردم مدینه یك‌پارچه به سوی كاروان امام روی آوردند، در حالی كه زنان به سر و صورت خود می‌زدند و ناله و شیون می‌كردند.[5]
در عصر امام باقر و امام صادق علیهما السلام (كه دولت اُمَوِی رو به ضعف گذارده بود و در نهایت به وسیلة نیروهای عباسیان برافتاد، دولت عباسی هم كه تازه روی كار آمده بود، هنوز مخالفتش را با شیعیان و خاندان پیامبر ـ ص ـ بروز نداده بود) مسئلة عزاداری امام حسین ـ ع ـ به عنوان یك مراسم مذهبی سالیانه رواج یافت. از روایت ابن‌قولویه برمی‌آید كه در زمان امام صادق ـ ع ـ مردم اطراف كوفه و نواحی دیگر اعم از زن و مرد برای زیارت قبر امام حسین ـ ع ـ و یارانش به كربلا می‌رفتند و به قرائت قرآن، ذكر مصائب و نوحه‌گری و مرثیه‌سرایی می‌‌پرداختند.[6] این روال در عصر سایر ائمه تا عصر غیبت امام زمان عجل الله تعالی فرجه ادامه یافت.

عزاداری در عصر آل‌بویه

یكی از مهم‌ترین مراحل عزاداری امام حسین ـ ع ـ ، دورة قدرت یافتن سلسلة آل‌بویه در قرن چهارم هجری می‌باشد؛ كه اوج گسترش تشیّع است. در این قرن حكومت‌های شیعی چون: زیدیان یمن، حمدانیان در شمال عراق، فاطمیان در مصر و آل‌بویه در عراق به روی كار آمدند. عزاداری امام حسین ـ ع ـ برای نخستین بار در این قرن، در قلمروی حكومت آل‌بویه و تحت حمایت آنان به صورت علنی و عمومی در كوچه و بازار برگزار شد. مورّخان اسلامی به خصوص مورّخانی كه وقایع را به ترتیب سنواتی نوشته‌اند، از جمله: ابن‌جوزی،[7] ابن‌كثیر،[8] ابن‌اثیر،[9] یافعی[10] و ذهبی[11] در ضمن وقایع سال 352 ق و سال‌های بعد از آن، چگونگی عزاداری شیعه را در روز عاشورا نوشته‌اند.
دسته‌های سینه‌زنی شكل جدید عزاداری بود كه در عصر آل‌بویه به مراسم سوگواری امام حسین ـ ع ـ افزوده شد. معزّ‌الدوله در سال 352 ق دستور داد، روز عاشورا تعطیل شود. آن روز شیعیان به صورت دسته جمعی با حالت غم و اندوه به سر و روی خویش كاه و خاكستر می‌پاشیدند و به سر و سینه می‌زدند و اشعاری در عزای امام حسین می‌خواندند و خیابانهای شهرها را می‌گشتند. همچنین در این روز مردم از تهیة غذا برای خویش خودداری می‌كردند. از این رو نیكوكاران، احسان و اطعام می‌دادند. تنها آلتی كه از آن در این نوع دسته‌ها نام برده شده طبل است.
ابن‌جوزی (نویسنده و عالم معروف اهل سنت) گفته است: «در عاشورای سال 352 ق بازارها بسته شد و خرید و فروش موقوف گردید؛ قصّابان گوسفند ذبح نكردند، هریسه‌پزها هریسه (حلیم) نپختند، مردم آب ننوشیدند؛ در بازارها خیمه برپا كردند و به رسم عزاداری كرباس آویختند؛ زنان به سر و روی خود می‌زدند و بر حسین ندبه می‌كردند»![12] ابن‌اثیر (عالم و مورخ سرشناس اهل‌سنت) می‌نویسد: «در روز عاشورا به دستور معزّالدوله مغازه‌ها بسته شد خرید و فروش موقوف گردید و مردم با چهره‌های سیاه شده و موهای پریشان گرداگرد شهر بغداد می‌گشتند و بر سینه می‌زدند و اشعار حزن‌انگیز می‌خواندند».[13]
در این عصر صفویه، سوگواری، افزون بر دهة محرّم و عاشورا، در ماه صفر و ماه رمضان نیز كه اوقات شهادت و رحلت سایر معصومان ـ ع ـ در آنها واقع شده، رواج یافت در حالی كه پیش از این، گزارشی از سوگواری شیعیان ایران در سایر روزها، غیر از روز عاشورا وجود ندارد.*
نصرالله فلسفی در این‌ باره می‌نویسد: «در ده روز اوّل ماه محرّم از طرف شاه و بزرگان و اعیان كشور، در پایتخت و شهرهای دیگر، مجالس روضه‌خوانی دائر می‌شد و در شب و روز عاشورا و روز بیست و یكم رمضان دسته‌های سینه‌زن و سنگ‌زن و امثال آنها با مراسم و تشریفاتی كه هنوز هم در بسیاری از شهر‌های ایران متداول است به راه می‌افتاد».[14]
حتّی شاه عباس صفوی در سفرهای جنگی نیز سوگواری امام حسین ـ ع ـ را برگزار می‌كرد از جمله در ماه محرّم سال 1013 ق كه قلعة ایروان را در محاصره داشت و با تركان عثمانی می‌جنگید مراسم عزاداری دائر كرد و در شب عاشورا از اردوی او چنان فریاد فغان برخاست كه مردم قلعه وحشت كردند و به گمان اینكه شاه عباس فرمان حملة شبانه و ناگهانی را صادر كرده است تسلیم شدند. و قلعه به دست ایرانیان افتاد.[15]
خلاصه و نتیجه مطالب فوق آن كه: شروع عزاداری از عصر ائمه بوده و در عصر رواج و توسعه این عمل و دستجات آن مربوط به زمان صفویه می‌باشد و در عصر قاجاریه بر تجملات این مراسم افزوده شد.[16]

[1] . جواد محدثی، فرهنگ عاشورا، قم، نشر معروف، 1385، چاپ هشتم،‌ ص256.
[2] . ر.ك: جواد محدثی، فرهنگ عاشورا، ‌ ص256-257.
[3] . حسن مشحون، موسیقی مذهبی ایران، سازمان جشن و هنر، 1350ش، ص26.
[4] . الملهوف علی قتلی الطفوف، ص 180 ـ 181. و ر.ك: مُثیرالاحزان، ص77.
[5] . سید ابن‌طاووس، اَلْمَلْهُوف علی قَتْلَی الطُّفُوف، ص230ـ 227.
[6] ـ ابن‌قولویه، كامل‌الزیارات، ص539 ـ 538.
[7] ـ ابن‌جوزی، اَلْمُنْتَظِم فی تاریخ الامم، ج14، ص150.
[8] ـ ابن‌كثیر، البدایة و النهایة، ج11، ص276.
[9] ـ ابن‌اثیر، الكامل فی التاریخ، ج5، ص331.
[10] ـ یافعی، مِرآةُالجِنَان، ج2، ص347.
[11] ـ ذهبی، تاریخ‌الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ج27 (حوادث و وفیات 380ـ 351)، ص11.
[12] ـ ابن‌جوزی، اَلْمُنْتَظِم فی تاریخ الامم، ج14، ص150.
[13] ـ ابن‌اثیر، الكامل فی التاریخ، ج5، ص331.
* . البتّه قبلاً گذشت كه در عصر امام صادق ـ ع ـ شیعیان عراق در روزهایی غیر از عاشورا نیز كه روایاتی در فضیلت زیارت امام حسین ـ ع ـ در آن روزها وارد شده در كربلا و كنار قبر آن حضرت به عزاداری می‌پرداختند. (ابن‌قولویه، كامل الزیارات، ص342ـ 316، باب‌های: 70‌، 71، 72، 73، 74.
[14] ـ نصرالله فلسفی، زندگانی شاه عباس اول، ج3، ص6.
[15] ـ پیشین، ج3، ص10.
[16] . حسن مشحون، موسیقی مذهبی ایران، سازمان جشن و هنر، 1350ش، ص26.

---

منبع : پرسمان