سواد خواندن ونوشتن

پاسخ: برای رسیدن به جوابی روشن ابتدا لازم است كه معنای امی را بیان كنیم و سپس به بررسی آن بپردازیم: واژه «امی» یكی از القاب پیامبر اكرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ است كه در دو آیه از قرآن كریم آمده است) «الذین یتبعون الرسول النبی الامی...»؛ اعراف، 157؛ «فآمنوا بالله و رسوله النبی الامی....»؛ اعراف، 158.) حرف «ی» در این كلمه به معنای نسبت است، مانند حرف «ی» در كلمه «عربی»، «فارسی»، «ایرانی»، و نظایر آن؛ اما در این كه «امی» منسوب به چه چیز است و به عبارت دیگر، مبدأ اشتقاق كلمه «امی» چیست؟ دانشمندان اسلامی، دیدگاه‌هایی ارائه داده‌اند كه سه دیدگاه را یادآور می‌شویم:
1. «امی» منسوب به «ام» به معنای مادر است. یعنی كسی كه از نظر خواندن و نوشتن به همان حالت مادرزادی خود باقی است.
2. «امی» منسوب به «امت» است، یعنی كسی كه به روش اكثریت مردم عادت دارد، زیرا اكثریت مردم خواندن و نوشتن را نمی‌دانستند، چنان كه كلمه «عامی» منسوب به «عامه» و به معنی كسی است كه به روش و عادت عامه مردم عمل می‌كند.
3. «امی» منسوب به «ام القری» یعنی مكه است، زیرا قرآن كریم مكه را «ام القری» نامیده است.( «لتنذر ام القری و من حولها»؛ انعام، 93.)
هر كدام از این نظریه ها طرفدارانی دارد اما آنچه مهم است این است كه اگر چه واژه امی به معنای فرد درس نخوانده است، ولی درس نخواندن با بی‌سواد بودن ملازمه ندارد؛ زیرا هر چند، روش متعارف و معمول برای كسب دانش، درس خواندن است، ولی علم و دانش پیامبران الهی از طریق معمول به دست نیامده است. آنان كسب دانش كرده‌اند، ولی «معلم» آنان «خداوند» بوده است و در مكتب وحی عالی‌ترین معارف را آموخته‌اند. و به قول حافظ:
نگار من كه به مكتب نرفت و خط ننوشت به غمزه، مسئله آموز صد مدرس شد
معارف بلند و احكام و قوانین جامع و كامل كه در قرآن كریم، و نیز فرموده‌ها و سیره آن حضرت ـ صلّی الله علیه و آله ـ متجلی است، بهترین گواه بر مقام والای علمی و دانش وسیع آن حضرت می‌باشد.
بنابراین،‌ واژه «امی» نه به معنای بی‌سواد است، و نه نخواندن و ننوشتن برای پیامبر اكرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ نقص می‌باشد. ابن خلدون در این‎باره سخن سنجیده‌ای دارد، می‌گوید: پیغمبر امی بوده است، لیكن امی بودن برای او كمال بود، زیرا علم خویش را از عالم بالا فراگرفته بود؛ به خلاف ما كه امی بودن برای ما نقص است، زیرا مساوی با جاهل بودن ماست.( مقدمه ابن خلدون، ص 419.)
آری، رسول اكرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ ضمیرش از تعلیم و فراگیری دانش از بشر، تا قبل از بعثت پاك بوده است. او انسانی است كه مكتبی، جز مكتب تعلیم الهی ندیده و جز از حق، دانش نیاموخته است، با این حال او معلم بشر و پدید آورنده دار العلم‌ها و دانشگاه‌ها است.
فلسفه درس ناخواندگی پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ قبل از بعثت در سوره عنكبوت، آیه 48 بیان شده است، و آن این كه: اگر پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ می‌توانست بخواند و بنویسد، این تهمت كه آیاتی «كه بر مردم می‌خواند وحی الهی نیست، و او آنها را از پیش خود می‌گوید و یا از كسی آموخته است»، می‌توانست در اذهان مردم ایجاد شك و تردید نماید، چنان كه قرآن كریم در جای دیگر چنین اتهامی را از سوی مخالفان نقل كرده و فرموده است: وَ لَقَدْ نَعْلَمُ أَنَّهُمْ یَقُولُونَ إِنَّما یُعَلِّمُهُ بَشَرٌ»؛( نحل، 103.(ما می‌دانیم كه آنان می‌گویند، پیامبر را بشری تعلیم می‌دهد.
درس ناخواندگی پیامبر و این‎كه او نه می‌خواند و نه می‌نوشت، این تهمت را خنثی می‌كرد، چنان كه امام رضا ـ علیه السلام ـ در مناظره با علمای ادیان مختلف خطاب به رأس الجالوت (عالم یهودی) فرمود: از جمله دلایل صدق پیامبر ما آن است كه او شخصی یتیم، تهیدست و چوپان بود، و هیچ كتابی نخوانده و نزد هیچ استادی نرفته بود. با این حال، كتابی آورد كه حكایت پیامبران و خبر گذشتگان و آیندگان در آن آمده است.( توحید صدوق، دار المعرفه، ص 419(.
تا اینجا روشن شد كه اكثر علما قائلند كه پیامبر اكرم تا قبل از بعثت نه می توانسته بخواند و نه بنویسد اما بعد از بعثت هم آیا اینگونه بوده است؟
اندیشمندان اسلامی در خصوص بی سواد و با سواد بودن پیامبر(ص) بعد از رسالت اختلاف نظر دارند.
بعضی باور دارند كه حضرت در دوران رسالت هم می خوانده و هم می نوشته است. برخی مانند سید مرتضی از طرفداران این نظریه است.( بحارالانوار، ج 16، ص 135) طرفداران این رویكرد با بهره‏گیری از آیات و روایات قایل شده‏اند چگونه ممكن است وحی - كه همه چیز را می آموخته است - خواندن و نوشتن را نیاموخته باشد؟!( مرتضی مطهری، همان، ص 212)
برخی عقیده دارند كه پیامبر بعد از رسالت می خواند، ولی نمی‏نوشت.(بحار الانوار، ج 16،ص 133)
بعضی احتمال داده‏اند حضرت بعد از رسالت نه می خوانده و نه می نوشته است. البته این احتمال ضعیف بوده و فاقد دلیل معتبر می باشد.
ما در ادامه ثابت خواهیم كرد كه قول اول صحیح است و پیامبر بعد از بعثت هم می خواند و هم می نوشت.
پیامبر اكرم (ص)در طول عمر شریف‌شان بارها اتفاق افتاده است كه ایشان هم خوانده‌اند و هم نوشته‌اند . این مطلب هم از كتاب‌های شیعه و هم از كتاب‌های اهل سنت قابل اثبات است .
مرحوم شیخ صدوق رضوان الله تعالی علیه در معانی الأخبار می‌نویسد : از امام جواد علیه السلام سؤال كردند :
ای فرزند رسول خدا ! چرا به پیامبر اسلام « امی » می‌گفتند ؟ حضرت سؤال كرد : مردم [مخالفین شیعه ] چه می‌گویند ؟ گفتند : مردم فكر می‌كنند كه آن حضرت به این خاطر امی نامیده شده بود ؛ چون نمی‌توانست بنویسد . امام جواد در جواب فرمود :
دروغ می‌گویند ! لعن بر آن‌ها باد . چطور نمی‌توانستند بنویسند ؛ در حالی كه خداوند در آیات محكم قرآنش می‌فرماید :
او خدای است كه رسولش را در میان بی سوادان برانگیخت تا برای آن‌ها آیات خداوند را تلاوت و آن‌ها را پاكیزه سازد و كتاب و حكمت به آن‌ها بیاموزد .
چطور كسی كه نمی‌تواند بنوسید ، می‌تواند كتاب را به دیگران بیاموزد ؟ به خدا قسم رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به هفتاد و دو یا هفتاد و سه زبان می‌خواندند و می‌نوشتند . به این دلیل به آن حضرت «امی » می‌گفتند ؛ چون او از اهل مكه بود و مكه در آن زمان « ام القری » محسوب می‌شده است ؛ چنانچه خداوند در قرآّنش می‌فرماید :
ما تو را فرستادیم تا اهل «ام القری » [مكه ] را و كسانی كه در اطراف آن زندگی می‌كنند ، انذار كنی.( معانی الأخبار ،شیخ الصدوق ، ص 53 – 54؛ بحار الأنوار علامة مجلسی ، ج 16 ، ص 132 – 133 ).
باز نظیر این روایت را عبد الرحمن بن الحجاج از آقا امام صادق علیه السلام نقل می‌كند :
پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم هم می‌خواندند و هم می‌نوشتند و حتی چیزهایی را كه هنوز نوشته نشده بود ، می‌خواندند . ( بصائر الدرجات - محمد بن الحسن الصفار - ص 247 . )
عامر شعبی از علمای اهل سنت كه در نزد اهل سنت جایگاه ویژه‌ای دارد در این باره می‌نویسد : پیامبر اكرم نامة شخصی به نام عیینه را شخصاً مطالعه كرد و از آن‌چه در آّن نوشته شده بود ، خبر داد . ( المحرر الوجیز فی تفسیر الكتاب العزیز ،ابن عطیة أندلسی ، ج 4 - ص 322 ؛تفسیر القرطبی ، ج 13 ، ص 352 )
جالب اینجاست كه آلوسی كه از متعصب ترین علمای اهل سنت است به نقل از بخاری كه مهمترین و بالاترین كتاب را در میان كتب اهل سنت به نام صحیح بخاری دارد اذعان می كند كه در صلح حدیبه، پیامبر شخصا صلح نامه را خوانده و نوشته اند:
آلوسی از علمای بزرگ اهل سنت در تفسیرش : ج 21 - ص 5 می‌ نویسد : قدرت بر خواندن ، فرع بر كتاب است ... روایاتی در صحیح بخاری و ... نیز تأیید می‌كند كه رسول خدا می‌توانستند بنویسند . چنانچه در قضیۀ صلح حدیبیه خود رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم شخصاً عقد نامه را گرفت و نوشت .(اذعان بخاری را می توانید در این آدرس بیابید: صحیح البخاری ، ج 3 ، ص 168 . )
با این توضیحات ثابت می‌شود كه رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم هم قدرت بر خواندن داشتند و هم در موارد متعددی نوشته‌اند.