کتابخانه مجلس در چه دوره ای از مجلس تاسیس شد؟

این کتابخانه را باید زادهٔ انقلاب مشروطیت و مجلس در سال ۱۲۸۵ دانست. پس از اوجگیری جنبش مشروطه‌خواهی در ایران عطش مردم برای کسب آگاهی بیشتر شد و علی‌رغم وجود مساجد، مدارس و مطبوعات، این نیاز به طور کامل برآورده نشد. با پیروزی انقلاب مشروطیت و تأسیس مجلس شورای ملی در سال ۱۲۸۵ این احساس نیاز، شدت گرفت. چرا که بینش، دانش و آگاهی لازمه قانونگذاری درست بود. بدین خاطر عده‌ای از نمایندگان فعال به فکر ایجاد کتابخانه‌ای برای مجلس افتادند تا نمایندگان مردم را از جهت علمی و اطلاعاتی تغذیه کند. مجلس شورای ملی در همان سال، ۶۰ جلد کتاب خریداری نمود که می‌توان آن را نخستین گام در راه تأسیس کتابخانهٔ مجلس دانست.

اگرچه تأسیس رسمی کتابخانه‌ای به معنای واقعی کلمه و با هدف بنیادین حمایت فکری و علمی نمایندگان مجلس که از ضرورت‌های اساسی تشکیل حکومت جدید بود در دورهٔ نخست مجلس با همهٔ عزمی که برای انجام این کار وجود داشت، به‌دلیل مشکلات ناشی از تغییرات اساسی در سیستم حکومتی و مشغله‌های فراوان نمایندگان میسر نشد. اما با مساعی و پشتکار برخی از نمایندگان فرهیختهٔ عضو هیئت رئیسهٔ دومین دورهٔ مجلس شورای ملی در این راه قدمی اساسی و قانونی برداشته شد

ارباب کیخسرو شاهرخ نمایندهٔ وقت زردشتیان و کارپرداز وقت مجلس شورای ملی

به این صورت که در مادهٔ ۱۳۵ نظامنامهٔ داخلی (آیین‌نامهٔ داخلی) مجلس شورای ملی، مصوب ۲۶ ذی‌الحجهٔ ۱۳۲۷/ ۱۸ دی ۱۲۸۸، نام «کتابخانه» آورده شد. در این قانون از «کتابخانه» به عنوان یکی از دوایر «شعبه اداری» مجلس شورای ملی نام برده شده است. فردی که در تحقق این ماده بسیار فعالیت نمود «ارباب کیخسرو شاهرخ» ـ نمایندهٔ وقت زردشتیان در مجلس شورای ملی و رئیس وقت امور اداری و کارپرداز وقت مجلس شورای ملی ـ بود. اما به علت کثرت کارهای اداری، انجام دادن وظایف نمایندگی و کمبود اعتبارات مالی تأسیس کتابخانه به تعویق افتاد.

وی در سال ۱۲۹۱ با خرید ۲۰۲ جلد از کتاب‌های میرزا ابوالحسن جلوه و دریافت ۱۰۹۱ جلد از کتاب‌های احتشام السلطنه (محمود علامیر) به عنوان اهداء عملاً کتابخانهٔ مجلس را راه‌اندازی نمود. کتاب‌های خریداری شده و اهدائی در دو اتاق کوچک و تو در تو و داخل چند قفسه چوبی در قسمت شرقی حوضخانهٔ عمارت قدیم مجلس شورای ملی چیده و نگهداری می‌شد. این کتابخانهٔ کوچک همواره مورد مراجعه و استفادهٔ نمایندگان بود.(1)

تأسیس و شكل گیری این كتابخانه در نهاد قانونگذاری كشور و قبل از ایجاد هرگونه كتابخانه دیگر در سایر نهادها و سازمانهای رسمی، نشان از درجه عمیق توجه نمایندگان ملت به فرهنگ كتاب و كتابخوانی دارد. این كتابخانه در درجه نخست در خدمت نمایندگان مجلس شورای اسلامی و كاركنان قوه مقننه است. اما از دیرباز به طور وسیع مورد مراجعه دانش پژوهان و دانشجویان نیز قرار می گرفته است.

تأسیس «دایره كتابخانه» در نظامنامه داخلی مجلس شورای ملی مصوب 17 دی 1287ق. به تصویب رسید و ارباب كیخسرو با همكاری جمعی از نمایندگان مجلس مانند: رضا افشار، ابراهیم زنجانی، نصرالله تقوی، محمود علامیر و محمدعلی فروغی در فراهم آوردن مقدمات تأسیس كتابخانه كوشید.

مجلس در دوره پنجم قانونگذاری، خانه و باغ عزیزالسلطانی (ملیجك) را خرید و قسمتی از آن را پس از آماده سازی و تغییرات لازم به كتابخانه اختصاص داد و كتابها را به آنجا منتقل كرد. در سال 1302 خورشیدی كتابخانه به ساختمانی در شرق مجلس در میدان بهارستان، منتقل شد و در سال 1304 خورشیدی گشایش یافت و زیر نظر نخستین مدیر آن، یوسف اعتصامی رسماً آغاز به كار كرد.

به خاطر كوچكی فضا و نامناسب بودن محل نگهداری كتاب ها به دستور رئیس مجلس وقت، فاخر حكمت، در قسمت جنوبی باغ بهارستان زمینی به مساحت 1200 متر مربع در نظر گرفته شد و در سال 1341 خورشیدی ساختمانی چهار طبقه برای كتابخانه ساخته شد.

كتابخانه مجلس كه از چند ماه پیش از پیروزی انقلاب اسلامی در سال 1357 تعطیل شده بود، در 16 فروردین 1358 به دستور امام خمینی(ره) فعالیت مجدد خود را با مدیریت عبدالحسین حائری آغاز كرد. در این دوره، نام كتابخانه مجلس شورا به «كتابخانه شماره 1 مجلس شورای اسلامی» و كتابخانه سنای سابق به «كتابخانه شماره 2 مجلس شورای اسلامی» تغییر یافت. كتابخانه شماره 2 در سال 1362 به محل موزه نگارستان منتقل شد. بدین ترتیب، كتابخانه اخیر كه مجموعه ای تخصصی در حوزه های اسلام شناسی و ایران شناسی دارد، در اختیار عموم قرار گرفت. در سال 1364 نیز مدیریت های كتابخانه شماره 1 و 2 در هم ادغام شدند و هر دو كتابخانه تحت مدیریت واحد قرار گرفتند.

كتابخانه همچنین دارای یك بخش اسناد با بیش از 12.000.000 سند قدیمی شامل نامه، فرمان، قرارداد، اسناد مالی، قباله جات و وقف نامه است كه در صندوق ها و قفسه های ویژه نگهداری می شود. از جمله این اسناد، نامه ها و فرمان های مربوط به دوران مشروطیت، مانند نامه ای از مجلس به محمدعلیشاه و پاسخ او به مجلس است.

در سال 1374 تحولات مهمی در مدیریت و ساختار و جایگاه قانونی كتابخانه های مجلس به وجود آمد. پس از 70 سال، در اساسنامه كتابخانه بازنگری شد و قانونی به تصویب رسید كه بر اساس آن كتابخانه، مؤسسه ای تحقیقاتی، فرهنگی و خدماتی شناخته شد و نام آن به «كتابخانه، موزه و مركز اسناد مجلس شورای اسلامی» تغییر یافت. اكنون كتابخانه، هیأت امنایی همانند دانشگاهها دارد و نیز دارای آیین نامه های مالی و تشكیلاتی و اداری و بودجه مستقل است و با نظارت هیأت امنا به ریاست رئیس مجلس شورای اسلامی به فعالیت خود ادامه می دهد.(2)

مدیرانی که از دیروز تا امروز سکانداری این کشتی معرفت را بر عهده داشته‌اند و مدت ریاست آنان به ترتیب عبارتند از:

عبدالحمید نقیب‌زاده مشایخ (۱۳۰۲–۱۳۰۵)،
یوسف اعتصام الملک آشتیانی (۱۳۰۵–۱۳۱۶)،
ابراهیم شریفی (۱۳۱۶–۱۳۳۹)،
تقی تفضلی (۱۳۳۹–۱۳۴۶)،
خانم فخری راستکار (۱۳۴۶–۱۳۵۲)،
محمد شهدادی(۱۳۵۲–۱۳۵۴)،
عبدالحسین حائری (۱۳۵۴–۱۳۷۴)،
غلامرضا فدایی عراقی(۱۳۷۴–۱۳۷۷)،
سید محمد علی احمدی ابهری(۱۳۷۷–۱۳۸۶)،
احمد جلالی(۱۳۸۶–۱۳۸۷)،
رسول جعفریان (دهم شهریور ۱۳۸۷- دی ۱۳۹۱).
محمد رجبی (هجده دی ۱۳۹۱-اکنون)
در این میان استاد عبدالحسین حائری با ۵۷ سال تلاش در کتابخانهٔ مجلس یعنی از سال ۱۳۳۰ تا زمستان ۱۳۸۷ بیشترین سابقهٔ خدمت در این کتابخانه را داشته است.

پی نوشت:
1- کتابخانه مجلس شورای ملی، چاپخانه مجلس شورای ملی
2- تاریخچه کتابخانه مجلس، موسسه مطالعات و پژوهش های سیاسی 

---