تدوین و جمع آوری قرآن
كسانى كه تدوین را به عهد رسول خدا منسوب نمىدانند، ضمن پاسخ به اشكالات یاد شده، بر این باورند كه گردآورى قرآن، یك حادثه تاریخى است؛ نه مسئله عقلانى؛ از این رو مىبایست در این باره به نصوص تاریخى مستند مراجعه كرد.
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :
تاریخ : سه شنبه 1396/11/10 ساعت 12:01
تدوین و جمع آوری قرآن
درباره نحوه جمع آورى و تدوین قرآن، میان پژوهشگران علوم قرآنى دو دیدگاه وجود دارد:
یك. تدوین در عهد رسول خدا صلى الله علیه وآله وسلم
این گروه مىگویند: قرآن در عهد رسول خدا صلىاللهعلیهوآله و به صورت امروزى (ترتیب آیهها و سورهها) تدوین یافته است. صاحبان این دیدگاه دلایلى را برشمردهاند؛ از جمله:1ـ1. مصونیت قرآن از خطر تحریف، بدون تدوین در زمان پیامبر صلىاللهعلیهوآله امكانپذیر نبود؛ چون غیر از آن حضرت، كسى به طور كامل به خصوصیات قرآن آگاه نبود.
1ـ2. تحدّى از جانب قرآن، اقتضا مىكند؛ آیها و سورها، مطابق نظر پیامبر صلى الله علیه وآله وسلم تنظیم شده و به شكل خاصّى درآید.
1ـ3. بعضى از روایات دلالت دارد كه عدهاى در زمان رسول خدا، مشغول این كار بودند. شعبى مىگوید: «شش نفر از انصار، قرآن را در عهد رسول خدا صلىاللهعلیهوآلهوسلم جمعآورى كردند: ابى بن كعب، زید بن ثابت، معاذ بن جبل، ابودرداء، سعید بن عبید و ابوزید».
دو. تدوین بعد از رحلت رسول خدا صلى الله علیه وآله وسلم
براساس این نظر، تدوین قرآن به عصر بعد از رحلت پیامبر اسلام صلى الله علیه وآله برمىگردد؛ امكان تدوین قرآن به لحاظ تداوم نزول وحى، در زمان پیامبر صلى الله علیه وآله وسلم وجود نداشت و تا آخرین روزهاى زندگانى آن حضرت نزول آیات قرآن ادامه داشت.تذكر این نكته ضرورى است كه بین نوشتن آیات و تدوین آن، به عنوان یك كتاب، تفاوت وجود دارد. صاحبان این دیدگاه معتقدند جمعآورى قرآن در سه مرحله انجام شده است:
یكم. نظم و چینش آیهها در كنار یكدیگر كه شكلگیرى سورهها را در پى داشت و در عصر پیامبر صلىاللهعلیهوآله صورت گرفت.
دوم. جمع كردن مصحفهاى پراكنده، در یك جا و تهیه جلد براى آنها كه در زمان ابوبكر انجام شد.
سوم. جمعآورى تمامى قرآنهاى نوشته شده از سوى كاتبان وحى، براى نگارش یك قرآن به عنوان الگو و ایجاد وحدت قرائت در آن كه در زمان عثمان صورت گرفت.
گفتنى است؛ بیشتر علماى اسلام، تدوین در زمان رسول خدا صلى الله علیه وآله را نپذیرفتهاند. اما عدهاى از آنان، به تدوین و جمعآورى قرآن در زمان آن حضرت معتقد بوده و سه مرحلهاى بودن و یا تدوین در زمان خلفا را هم بهطور كلى رد مىكنند؛ از جمله آیهاللّه خویى آیهاللّه حسن زاده آملى دكتر صبحى صالح
آیهاللّه خویى رحمهالله در تبیین دیدگاه خود، آورده است:
1. احادیث دلالتكننده بر جمع آورى قرآن در غیر زمان پیامبر صلىاللهعلیهوآله با یكدیگر در تناقض است. در بعضى ابوبكر، در بخشى دیگر عمر و در بعضى عثمان ذكر شده است.2. این روایات، با احادیث دلالتكننده بر جمع قرآن در زمان پیامبر صلىاللهعلیهوآله تعارض دارد.
3. احادیث یادشده، با حكم عقل به لزوم اهتمام پیامبر صلىاللهعلیهوآله در امر جمع و ضبط قرآن مخالف است.
4. این روایات با اجماع مسلمانان، مبنى بر ثبوت [قطعیت] قرآن از طریق تواتر مخالفت دارد.
5. جمع آورى پسینى، نمىتواند شبهه تحریف قرآن را بهطور كامل از بین ببرد.
كسانى كه تدوین را به عهد رسول خدا منسوب نمىدانند، ضمن پاسخ به اشكالات یاد شده، بر این باورند كه گردآورى قرآن، یك حادثه تاریخى است؛ نه مسئله عقلانى؛ از این رو مىبایست در این باره به نصوص تاریخى مستند مراجعه كرد.
این گروه در مقابل این سؤال كه چرا تدوین در زمان رسول خدا صلىاللهعلیهوآله صورت نگرفت، مىگویند: پیامبر صلىاللهعلیهوآله، به ترتیب و جمع آیهها اهتمام داشت؛ ولى گردآورى و ترتیب سورهها، بعد از رحلت آن حضرت صورت گرفت؛ زیرا در زمان پیامبر صلىاللهعلیهوآله همچنان انتظار نزول قرآن مىرفت. بنابراین با تداوم نزول وحى، جمعآورى قرآن در یك جلد كامل، همانند كتاب امكانپذیر نبود. از این رو هنگامى كه پیامبر صلىاللهعلیهوآله آثار وفات را مشاهده و به انقطاع وحى یقین پیدا كرد، حضرت على علیهالسلام را به جمعآورى قرآن وصیت فرمود.
اما متأسفانه پس از رحلت پیامبر صلىاللهعلیهوآله، قرآن جمع آورى شده به دست حضرت على علیهالسلام مورد پذیرش حاكمان وقت قرار نگرفت و جامعه اسلامى تا سال 25 هجرى از داشتن مصحف رسمى محروم ماند! هر چند مصحفهاى صحابه مورد استفاده قرار مىگرفت.
براساس این دیدگاه پس از رحلت پیامبر صلىاللهعلیهوآله، بزرگان صحابه بر حسب دانش و كفایت خود، به جمع آورى آیات و مرتب كردن سورههاى قرآن دست زدند و هر یك، آنها را در مصحف خاص خود گرد آوردند. به این ترتیب و با گسترش قلمرو حكومت اسلام، تعداد مصحفها رو به فزونى گذاشت.
بعضى مصحفها، به تبع موقعیت و پایگاه جمعكننده آن، مقام والایى كسب كرد؛ به عنوان نمونه مصحف عبداللّه بن مسعود، مرجع اهل كوفه به شمار مىآمد. مصحف ابوموسى اشعرى در بصره و مصحف مقداد بن اسود در دمشق مورد توجّه مردم بود. گردآورندگان مصحفها، متعدد بوده و ارتباطى با یكدیگر نداشتند و از نظر كفایت، استعداد و توانایى انجام كار، یكسان نبودند. بنابراین نسخه هر كدام از نظر روش، ترتیب، قرائت و ... با دیگرى یكسان نبود.
این تفاوتها، بین مردم اختلاف ایجاد مىكرد. دامنه اختلاف به آنجا رسید كه حتى در مركز خلافت (مدینه)، معلمان قرآن، شاگردان خود را به صورتهاى مختلف تعلیم مىدادند.
این اختلافات، زمینه تقاضاى صحابه از عثمان را براى یكى كردن مصحفها به وجود آورد. وى ابتدا گروهى متشكل از چهار تن (زید بن ثابت، سعید بن عاص، عبداللّه بن زبیر و عبدالرحمان بن حارث بن هشام) را مأمور این كار كرد. سپس به دلیل مخالفت برخى صحابه، هشت تن دیگر را بر این جمع افزود. در این دوره ریاست املاى آیات با صحابى بزرگ پیامبر ابى بن كعب بود. این گروه، مصحفها را از اطراف و نقاط مختلف كشور پهناور اسلامى، جمع كرده و قرآنى را، از بین آنها فراهم آوردند (مشهور به مصحف عثمانى). همه مصحفهاى دیگر به دستور عثمان، سوزانده یا در آب جوش انداخته شد.
از این مصحفها چند عدد نسخهبردارى شد و به همراه قاریان آگاه، به مراكز مهم اسلامى ارسال گردید تا همگان طبق آنها، به تكثیر و تعلیم قرآن اقدام كنند.
در مصحف عثمانى، چینش سورهها بعد از سوره «فاتحهالكتاب» عبارت است از: سورههاى طولانى، سپس سورههاى «مئین» (سورههایى كه غالبا از صد آیه بیشترند)، آنگاه سورههاى «مثانى» (غالبا كمتر از صد آیه) و سپس سورههاى معضلات (سورههاى كوتاه قرآن) برخى معتقدند: این چینش ـ كه به ترتیب طول و درازى سورهها در مصاحف رسمى (عثمانى) وجود دارد ـ در زمان عثمان تنظیم شده است. اما گروهى نیز بر این باورند كه این چینش به دستور پیامبر اكرم صلىاللهعلیهوآله و در زمان آن حضرت به وقوع پیوسته است. گروهى نیز نظریهاى میان این دو برگزیدهاند و معتقدند تدوین و چینش سورهها بعد از رحلت پیامبر صلىاللهعلیهوآله انجام گرفته، ولى ترتیب برخى سورهها مانند حوامیم و مسبحات به صورت فعلى، در زمان پیامبر صلىاللهعلیهوآله نیز مشهور بوده است.
امامان و اهل بیت علیهمالسلام، قرآن موجود را تأیید و تلاوت بر اساس آن را سفارش كردهاند.
علامه طباطبایى در این باره مىنویسد: «حضرت على علیهالسلام خودش پیش از آن، قرآن مجید را به ترتیب نزول جمع آورى كرده[6] و به جماعت نشان داده بود؛ اما مورد پذیرش واقع نشد و آن حضرت بر هیچ یك از جمع اول و دوم شركت داده نشد. با این حال هیچ گونه مخالفت و مقاومتى از خود نشان نداد و آن مصحف را پذیرفت و تا زمانى كه زنده بود ـ حتى در زمان حكومت خود ـ از خلاف دم نزد. همچنین امامان معصوم علیهمالسلام اعتبار قرآن مجید موجود را تأیید مىكردند و پیوسته در بیانات خود، به آن استناد جسته و به شیعیان دستور مىدادند از قرائتهاى مردم پیروى كنند ...».
به همین جهت امروز مصحف عثمانى تنها مصحف رسمى دنیاى اسلام است.
منبع:پرسمان
این مطلب صرفا جهت اطلاع کاربران از فضای رسانه‌ای بازنشر شده و محتوای آن لزوما مورد تایید تبیان نیست .
