احکام و آداب شب‌های قدر از منظر اهل‌بیت‌ علیهم‌السلام و عالمان ربانی

احکام و آداب شب‌های قدر از منظر اهل‌بیت‌ علیهم‌السلام و عالمان ربانی

 شب‌های قدر در فرهنگ اسلامی دارای فضیلت بسیار می‌باشد و به همین سبب احکام مستحبی در مورد آن‌ها وارد شده است. مقصود از احکام شب‌های قدر دراین نوشتار، احکامی است که برای هر سه شب قدر وارد شده است. و به عبارت دیگر به ذکر احکامی می‌پردازیم که مشترک بین این لیالی شریفه می‌باشد.

محور اول، تعداد

تعداد شب‌های قدر عبارت است از سه شب 19، 21 و 23 ماه مبارک رمضان و احتمال قوی‌تر در 21 و 23 است. مرحوم آیةالله‌العظمی تبریزی همین مضمون را تأیید فرموده و می‌نویسند: «لیلةالقدر هی لیلة التاسع عشر أو الحادیة والعشرون أو الثالثة والعشرون، و یحتمل قویاً أنها احدى اللیلتین الأخیرتین. (الانوارالالهیة، رسالة فی لبس‌السواد، آیةالله تبریزی/189)

محور دوم، عظمت

عظمت لیالی قدر موجب می‌شود که هم ثواب اعمال خیر در این شب‌ها چند برابر گردد و هم خدای ناخواسته گناه انجام معاصی در این شب‌های مبارک بیشتر شود. مرحوم کاشف‌الغطاء (متوفای 1228) در مورد همه مکان‌ها و زمان‌های شریف می‌نویسد: آن‌چه از روایات به‌دست می‌آید این است که ثواب طاعت و عقاب معصیت در امکنه و ازمنه شریفه متضاعف و چند برابر می‌گردد، و همین‌گونه است انجام مستحبات و مکروهات. (جعفربن خضرالمالکی، متوفای 1228ه.ق، ص255)

محور سوم، غسل

غسل مستحبی لیالی قدر مورد اتفاق فقها می‌باشد و همه آنان، این غسل را از دسته غسل‌های «زمانی» دانسته‌اند.
البته سه تذکر در این زمینه لازم است:
اول، این غسل مختص شب‌های قدر نیست، بلکه مستحب است انسان در تمام شب‌های فرد (اول، سوم، پنجم...) ماه رمضان غسل کند، ولی برای شب‌های قدر و نیز شب نیمه، هفدهم، بیست‌وپنجم، بیست‌وهفتم و بیست‌ونهم تأکید بیشتر شده است. (تحریرالوسیلة، امام خمینی)
دوم، غسل‌های مذکور را در هر وقت شب که انجام دهند کافی است، ولی بهتر آن است که زمان انجام این غسل‌ها اندکی قبل‌از غروب باشد. به‌جز شب‌های دهه سوم ماه رمضان، که انجام آن بین نماز مغرب و عشا بهتر است. (همان)
سوم، مستحب است در شب قدر سوم (شب بیست‌و‌سوم ماه مبارک رمضان ) دو غسل انجام گیرد، یکی اول این شب و دیگری در آخر آن. (همان)

محور چهارم، احیاء

یکی از آداب و مستحبات شب قدر، «احیاء» و بیدار ماندن در این شب است. یادآوری این نکته را نیز لازم می‌دانیم که احیاء و شب‌زنده‌داری مختص این سه شب نیست، بلکه در برخی شب‌های دیگر نیز استحباب احیاء وارد شده، مانند شب نیمه‌رجب و شعبان. (مفاتیح‌الجنان)
به هر حال در اصل استحباب احیاء شب‌های قدر بحثی وجود ندارد. شهید اول رحمة‌الله‌علیه در ضمن بیان مستحبات ماه رمضان می‌نویسد: «و إحیاء لیلةالقدر بإحیاء الثلاث‌الفرادى و خصوصاً إحدى و ثلاثا» (الدروس‌الشرعیة فی فقه‌الإمامیة‌، شهید اول (محمدبن مكى‌ العاملی، شهید سال 786ه.‍ق‌)/1/270‌)
و لکن در این زمینه سؤالی هست وآن این‌که از چه زمان و تا چه زمان احیای شب‌های قدر مستحب است؟ مرحوم آیةالله‌العظمی تبریزی پاسخ داده‌اند: النصوص‌الواردة فی استحباب إحیاء لیلةالقدر ظاهرها الإحیاء إلى طلوع‌الفجر لأن القدرالمتیقن من‌اللیل هو ما كان من غروب‌الشمس إلى طلوع‌الفجر. (صراط‌النجاة، آیةالله‌العظمی تبریزی/5/68)
ظهور روایات وارد شده در مورد استحباب احیاء شب قدر در این است که انسان تا طلوع فجر بیدار بماند زیرا قدر متیقن از «شب»، از غروب خورشید است تا طلوع فجر.

محور پنجم، زیارت امام حسین علیه‌السلام

یکی از محور‌های روایات متعدد و اجماع فقها در مورد شب‌های قدر، استحباب زیارت امام حسین علیه‌السلام می‌باشد. در شب قدر، منادی آسمانی صدا می‌زند: هرکس امشب به زیارت قبر امام حسین علیه‌السلام مشرف شد، خداوند او را آمرزید. (التهذیب، شیخ طوسى (محمدبن الحسن 385 - 460)/6/49)

محور ششم، نماز هفت قل هوالله

نمازی را علامه مجلسی رحمة‌الله‌علیه از پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم در مورد اعمال شب‌های قدر نقل فرموده است که معروف شده به نماز «هفت قل هوالله»؛ کیفیت آن بدین نحو است که دو رکعت نماز می‌خواند، در هر رکعت حمد و سپس هفت مرتبه سوره توحید و پس‌از سلام نماز هفتاد مرتبه می‌گوید: «أستغفرالله و أتوب إلیه»

محور هفتم، قرآن بر سر

نیز علامه مجلسی در اعمال شب‌های قدر فرموده است: مستحب است در این شب‌ها قرآن کریم را در دست گرفته آن را بگشاید و این دعا را بخواند: «اللهم إنی أسألك بكتابك‌المنزل على نبیك‌المرسل و ما فیه و فیه اسمك‌الأكبر و أسماؤك‌الحسنى و ما یخاف و یرجى أن تجعلنی من عتقائك من‌النار». آن‌گاه حوایج دنیا و آخرت خود را بخواهد که به خواست پروردگار برآورده می‌شود.
و در روایتی از امام محمدباقر و امام جعفرصادق علیهماالسلام نقل شده که پس‌از دعای مذکور، قرآن را گشوده و بر سر بگذارد و بگوید: «اللهم بحق هذاالقرآن و بحق من أرسلته به و بحق كل مؤمن مدحته فیه و بحقك علیهم فلاأحد أعرف بحقك منك» و بعد از آن هر یک از این موارد را ده مرتبه بگوید: «بك یا الله، بمحمد، بعلی، بفاطمة، بالحسن، بالحسین، بعلی‌بن الحسین، بمحمدبن علی، بجعفربن محمد، بموسى‌بن جعفر، بعلی‌بن موسى، بمحمدبن علی، بعلی‌بن محمد، بالحسن‌بن علی، بالحجةالقائم» و سپس حوایج خود را از خداوند طلب نماید. (زادالمعاد/126)

محور هشتم، صد رکعت نماز

یکی از مستحبات در هر یک از شب‌های قدر، انجام صد رکعت نماز است. به‌عبارت دیگر مستحب است سیصد رکعت نماز در مجموع شب‌های قدر خوانده شود. در این زمینه تذکراتی لازم می‌باشد:
اول، این صد رکعت به‌صورت پنجاه نماز دو رکعتی است، یعنی نمازگزار باید در هر دو رکعت تشهد بخواند و سلام دهد، چراکه اصل اولی در همه نماز‌های مستحبی، دو رکعت بودن است. (به‌ استثنای مواردی خاص)
دوم، از آن‌جا که این صد رکعت، نماز مستحبی است، آن‌ها را به سه کیفیت می‌توان خواند:
الف) ایستاده؛ در این‌صورت باید نمازگزار رو به قبله و با آرامش بدن نماز بخواند مانند نماز‌های واجب.
ب) نشسته؛ در این‌صورت نیز لازم است نمازگزار رو به قبله و با آرامش بدن نماز بخواند.
ج) در حال حرکت؛ مثل این‌که در وسیله نقلیه یا در حال راه رفتن نماز می‌خواند. در این‌صورت رو به قبله بودن و نیز آرامش بدن لازم نیست، و رکوع و سجده با اشاره سر انجام می‌گیرد.
سوم: از آن‌جا که این صد رکعت نماز مستحبی است، انجام آن به‌صورت جماعت باطل است و حتماً باید فرادا خوانده شود.
چهارم، از آن‌جا که این پنجاه نماز از جمله نماز‌های مستحبی است، بعداز حمد، خواندن سوره در این نماز‌ها لازم نیست و نمازگزار می‌تواند بعداز پایان حمد (جمله ولاالضالین) به رکوع رود؛ زیرا خواندن سوره در نماز‌های واجب، واجب، و در نماز‌های مستحب، مستحب می‌باشد. البته شکی وجود ندارد که خواندن سوره بهتر است، حتی مرحوم حاج شیخ عباس قمی در مورد این صد رکعت فرموده است: افضل آن است که در هر رکعت بعداز حمد ده مرتبه توحید بخواند. (مفاتیح‌الجنان، اعمال شب‌های قدر)
پنجم، در برخی شهر‌ها رسم بر این شده که بعضی اشخاص، به‌جای صد رکعت نماز مستحبی، نماز‌های قضای خود را در این شب‌ها می‌خوانند. این امر گرچه فی‌نفسه اشکال ندارد، بلکه از جهت مبادرت ورزیدن به انجام نماز قضا امری مطلوب است، ولی معلوم نیست در این‌صورت به استحباب صد رکعت عمل شده باشد، زیرا ظهور روایات و کلمات فقها در این است که صد رکعت به‌عنوان نافله و مستحبی انجام گیرد.
ششم، می‌دانیم در مجموع شب‌های ماه مبارک رمضان، هزار رکعت نماز نافله وارد شده است. این سیصد رکعت وارد شده در شب‌های قدر، غیر از نوافل وارد شده در تمام ماه مبارک است. مرحوم نراقى در این زمینه می‌نویسد: «صد ركعتى كه در هر یك از شب نوزدهم و بیست‌ویكم و بیست‌وسوم گذارده مى‌شود، دخلى به صد ركعت نمازى ندارد كه مخصوص شب قدر رسیده و به این جهت در این سه شب گذارده مى‌شود؛ زیرا كه این سیصد ركعت، از نوافل رمضان است و آن صد ركعت، از نمازهاى مستحبه در شب قدر است و چون هر یك از این سه شب احتمال قدر دارد، آن صد ركعت در هر سه شب مستحب است» (تحفه رضویه، محمدمهدی نراقی/588)

محور نهم، دعا و قرآن

دیگر از محور‌های وارد شده در کلمات فقها پیرامون لیالی قدر، تلاوت قرآن و ذکر و دعا و طلب مغفرت برای خود، پدر و مادر و همه مؤمنین و مؤمنات است.
تذکر دو نکته در زمینه دعا در لیالی قدر شایسته است:
الف) به‌جا است مؤمنین و مؤمنات در این شب‌های ارزشمند از دعا و طلب مغفرت برای دیگران غفلت ننمایند، زیرا روش اصحاب ائمه‌ علیهم‌السلام بر این بوده است که در مظان استجابت دعا دیگران را ازیاد نبرده بلکه فقط برای غیر خود دعا می‌کرده‌اند. آنان برای این روش خود استدلال می‌کرده‌اند به این‌که وقتی ما برای دیگران دعا کنیم ملائکه الهی در حق ما دعا می‌نمایند و دعای آنان حتماً مستجاب است، اما اگر برای خود دعا کنیم به‌علت گناهانی که مرتکب شدیم احتمال به استجابت نرسیدن وجود دارد، پس چرا آن‌چه را مورد اطمینان است رها کنیم و به چیزی که مشکوک است روی آوریم؟ در حقیقت آنان این دستورالعمل را از خود معصومین‌ علیهم‌السلام دریافت کرده بودند؛ اباالحسن امام موسی کاظم علیه‌السلام فرمودند: کسی که پشت سر برادرش دعا کند، از عرش ندا می‌رسد که برای تو صد هزار برابر آن است. (الکافی/4/466)
ب) شایسته است در شب‌های قدر از ادعیه وارد شده از ائمه معصومین‌ علیهم‌السلام استفاده شود، زیرا پیوسته فقها تأکید بر ادعیه مأثوره دارند. برخی از ادعیه‌ای که مناسب است در این شب‌ها خوانده شود، عبارت است از دعای مکارم‌الاخلاق، دعای جوشن، دعای توبه و سایر ادعیه صحیفه سجادیه.

محور دهم، روزهای قدر

از سخنان فقها بر می‌آید که روز‌های قدر (روزهای نوزدهم، بیست‌ویکم و بیست‌وسوم) از ایام عادی نبوده و دارای فضیلت و شرافت است، بلکه فضیلت ایام قدر به اندازه لیالی قدر می‌باشد. علامه مجلسی در این مورد می‌فرماید: «ویحفظ حرمة أیام هذه اللیالی أیضا و یقضیها بالعبادة و تلاوةالقرآن والدعاء، فقد ورد فی‌الأحادیث المعتبرة أن یوم‌القدر فی‌الفضل مثل لیلةالقدر» (زادالمعاد/129)
روزهاى این شب‌ها را نیز باید حرمت‏ داشت و به عبادت و تلاوت و دعا بسر آورد، زیرا كه در احادیث معتبره وارد شده است كه روز قدر در فضیلت مثل شب قدر است. (مفاتیح‌الجنان/444)

محور یازدهم، معصیت

در ابتدای کلام، از قول مرحوم کاشف‌الغطاء یادآور شدیم: همان‌گونه که فضیلت انجام کار‌های نیک در لیالی قدر بسیار است، عظمت گناه در این شب‌ها نیز بسی بزرگ‌تر از زمان‌های دیگر می‌باشد.
اینک به‌جا است برخی از گناهانی که ممکن است در این شب‌ها رخ دهد را ذکر نموده و اشاره‌ای هرچند کوتاه در مورد آن‌ها داشته باشیم و آن‌را آخرین محور سخن خود قرار دهیم. شاید بتوان معصیت‌هایی را که ممکن است در لیالی قدر اتفاق افتد در چند مورد بیان نمود:
1- ایجاد مزاحمت: بحمدالله تعالی مراسم شب‌های قدر، خواندن ادعیه و احیاء این شب‌ها به‌طور عمومی صورت می‌پذیرد، ولی ممکن است این نحوه برگزاری مراسم شب قدر برای برخی از مردم ایجاد مزاحمت نماید، پس باید مراسم به‌گونه‌ای باشد که سلب آسایش دیگران را در پی نداشته باشد. اتفاق همه فقها بر حرمت ایجاد زحمت برای دیگران است. آن‌چه ممکن است سبب آزار و اذیت دیگران شود، عبارت است از:
الف) ایجاد سد معبر توسط برگزارکنندگان و شرکت‌کنندگان در مراسم شب قدر؛
ب) ناهنجار بودن صدای بلندگوها که ممکن است برای برخی از مردم به‌خصوص بیماران یا همسایگان مساجد و حسینیه‌ها ایجاد مزاحمت نماید.
2- بیرون بردن اموال وقفی یا تخریب آن‌ها: می‌دانیم حفظ موقوفات، وظیفه عمومی است و نیز باید از اموال وقفی در جهتی که خود واقف وقف نموده است استفاده نمود، بر این اساس لازم است از زیان رساندن به فرش‌ها و در و دیوار مساجد و حسینبه‌ها و سایر مکان‌هایی که وقف یا از اموال عمومی به شمار می‌رود، به‌شدت اجتناب نمود.
3- اختلاط زن و مرد: با تأسف باید ابراز نمود که در برخی از مکان‌های برگزاری مراسم مذهبی و ازجمله شب قدر، تفکیک کامل بین زن و مرد صورت نمی‌گیرد، از این‌رو ممکن است مسایل محرم و نامحرم مراعات نشده و خدای ناخواسته سبب تحقق معصیت گردد. پس بر مجریان و برنامه‌ریزان محترم لازم است برنامه‌ها را به‌گونه‌ای مدیریت نمایند تا این مراسم معنوی مستحبی آلوده به معصیت نشود.
4- ایجاد اختلاف: قرآن مجید ایجاد فتنه را بالاتر از قتل می‌داند. از این‌رو بر وعاظ، مداحان و برگزارکنندگان مراسم لازم است از بر زبان راندن و انجام آن‌چه موجب اختلاف بین مسلمین می‌شود دوری نموده، بلکه این مراسم را وسیله اتحاد بیشتر بین مسلمان‌ها که همواره مورد تأکید همه مراجع و مقام معظم رهبری است، قرار دهند.

---

منبع:پرسمان