شهادت یا رحلت؟

پاسخ :حضرت امام جواد ـ علیه السّلام ـ در دهم ماه رجب سال 195 هـ.ق در شهر مدینه دیده به جهان گشود[1]. رحلت آن بزرگوار در سال 220 هـ.ق واقع شده است و سن ایشان هنگام رحلت 25 سال بوده است.[2] قول مشهور در ارتباط با رحلت این امام بزرگوار این است كه ایشان توسط معتصم خلیفه عباسی مسموم شده و به شهادت رسیده اند. ابن شهر آشوب می نویسد: «امام جواد ـ علیه السّلام ـ در آخر ذی القعده در بغداد مسموم شد»[3] ابن فتال نیشابوری می نویسد: «امام جواد ـ علیه السّلام ـ در آخر ذی القعده به واسطه سم به شهادت رسید»[4] سید محمد كاظم قزوینی می نویسد: «چیزی كه واضح است و شكی در آن نیست این است كه امام جواد ـ علیه السّلام ـ به مرگ طبیعی از دنیا نرفته است. هیچ یك از مورخین نگفته اند كه امام به واسطه مرضی یا دردی از دنیا رفته است. بلكه قول صحیح آن است كه بگوئیم: مورخین و محدثین (الا تعداد بسیار نادری) اتفاق بر این دارند كه امام جواد ـ علیه السّلام ـ را معتصم مسموم كرد.[5]
مسعودی می نویسد: «هنگامی كه امام جواد ـ علیه السّلام ـ به عراق (بغداد) آمد معتصم و جعفر (پسر مأمون) در فكر كشتن امام جواد ـ علیه السّلام ـ بودند، جعفر خواهرش ام الفضل را وسیله اجرای نیرنگ خود قرار داد، زیرا می دانست كه ام الفضل، با اینكه علاقه شدیدی به امام جواد داشته، از آن حضرت روی گردانده است. زیرا ام الفضل دارای فرزند نشد ولی سمانه (همسر دیگر امام) دارای فرزند گردید. بر همین اساس ام الفضل جواب مثبت به برادرش جعفر داد و آنها مقداری زهر در درون انگور رازقی نمودند. امام جواد ـ علیه السّلام ـ انگور رازقی را دوست می داشت وقتی آن حضرت از آن انگور خورد مسموم گردید...»[6]. طبری نیز می نویسد: «سبب وفات امام جواد ـ علیه السّلام ـ این بود كه ام الفضل دختر مأمون وقتی دید خداوند از همسر دیگری فرزندی به امام جواد ـ علیه السّلام ـ داده است با سمی كه در دانه های انگور وارد كرد امام ـ علیه السّلام ـ را به شهادت رساند.[7]» مرحوم مجلسی نقل كرده شهادت آن حضرت به واسطه سعایت ابی داود، قاضی وقت در نزد خلیفه و با دست كاتب معتصم انجام گرفته است.[8] در این روایت نیز شهادت آن حضرت را به واسطه سمّی می داند كه كاتب معتصم به امام جواد ـ علیه السّلام ـ داده است. هرچند شیخ مفید در «ارشاد» می نویسد: «برای من ثابت نشده است كه ایشان مسموم شده باشند»[9]. امّا ایشان اولاً قول به مسموم شدن امام جواد ـ علیه السّلام ـ را به عنوان یكی از اقوال در شهادت ایشان بیان كرده است.[10] ثانیاً: ایشان چند صفحه بعد در كتابش روایتی را ذكر می كند كه این روایت دلالت بر این دارد كه آن حضرت مورد سوء قصد واقع شده اند. ایشان به نقل از اسماعیل بن مهران روایت می كند كه گفت: هنگامی كه امام جواد ـ علیه السّلام ـ بار اول (دوران مأمون) از مدینه به بغداد آمد، به آن حضرت عرض كردم: فدایت گردم من در مورد شما در این سفری كه در پیش دارید ترس دارم (می ترسم شما را بكشند) بعد از شما چه كسی عهده دار امامت می شود؟ آن حضرت فرمود: آنچه را گمان می كنی در این سال رخ نمی دهد. هنگامی كه معتصم در سال 220 هـ.ق آن حضرت را از مدینه به بغداد طلبید، باز به محضرش رفتم و عرض كردم: فدایت گردم، شما از مدینه می روید، امام بعد از شما كیست؟ آن حضرت گریست سپس فرمود: در این سال بر من نگران باش امامت بعد از من از آن پسرم علی (امام هادی ـ علیه السّلام ـ) است.[11]
علاوه بر اینكه حدیثی هم از ائمه شیعه روایت شده كه قول مشهور را تأیید می كند. در حدیثی امام حسن ـ علیه السّلام ـ می فرماید: «ما منّا الّا مسموم او مقتول»[12] هیچ یك از ما ائمه نیست مگر اینكه یا مسموم می شویم و یا (با غیر سم) كشته می شویم.
بعد از شهادت امام جواد ـ علیه السّلام ـ فرزندشان امام هادی ـ علیه السّلام ـ به تغسیل و تكفین و نماز بر ایشان پرداخت.[13] و هر چند معتصم خواستار این بود كه امام جواد ـ علیه السّلام ـ مخفیانه دفن شود و كسی در تشییع جنازه ایشان حاضر نشود، لیكن شیعیان به این امر آگاه شدند، از منازل خویش خارج شدند و حدود 12000 نفر آن حضرت را تشییع كردند و به خاك سپردند.[14]»
نتیجه گیری:
امام جواد ـ علیه السّلام ـ در سال 220 هـ.ق در بغداد به واسطه سمی كه به آن حضرت داده شد به شهادت رسیدند. مسبب اصلی این اقدام زشت خلیفه عباسی معتصم برادر مأمون بوده است. عموم مورخان و محدثان قائلند كه این سم توسط ام الفضل همسر ایشان به آن حضرت داده شده است.
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1ـ منتهی الآمال: شیخ عباس قمی.
2ـ الامام الجواد من المهد الی اللّحد، سید محمد كاظم قزوینی.
--------------------------------------------------------------------------------
[1] . عبدالرزاق موسوی مقرم، وفاة الامام الجواد(ع)، قم، انتشارات الشریف الرضی، چاپ اول، 1412ق، ص7.
[2] . شیخ مفید، الإرشاد، قم، نشر الموتمر العالمی لالفیه الشیخ المفید، 1413ق، ج2، ص273.
[3] . محمد بن علی بن شهر آشوب، مناقب آل ابیطالب، قم، علامه، بی تا، ج 4، ص 382.
[4] . محمد بن فتال نیشابوری، روضة الواعظین، قم، منشورات الرضی، بی تا، ج 1، ص 243.
[5] . قزوینی، سید محمد كاظم، الامام الجواد من المهد الی اللحد، تهران، مؤسسه الرساله، چاپ اول، 1414ق، ص399.
[6] . علی بن حسین بن علی المسعودی، اثبات الوصیه، بیروت، دارالاضواء، چاپ دوم، 1409ق، ص242ـ241.
[7] . محمد بن جریر بن رستم طبرسی، دلائل الامامه، قم، منشورات الرضی، 1363، ص 209.
[8] . مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج50، ص5.
[9] . شیخ مفید، همان، 295.
[10] . همان.
[11] . همان، ص298.
[12] . بحارالانوار، همان، ج 27، ص 217.
[13] . الامام الجواد من المهد الی اللحد، همان، ص405.
[14] . همان، ص407.