تبیان، دستیار زندگی

توجیه وسیله بواسطه هدف

آیا هدف وسیله را توجیه می کند؟ اگر آری چرا حضرت علی(ع) در جنگ صفین آب را بر روی یاران معاویه نبستند در حالی که هدف مقدسی داشتند و مثالهای دیگر ... اگر خیر هنگامی که مثلا شخص کافری به دنبال فرد بی گناهی باشد آیا باید محل آن را گفت یا دروغ گفت و مثال هایی دیگر ... اگر قاعده فوق کلی نیست شرایط آن چیست؟
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :
 
توجیه وسیله بواسطه هدف
كسانی كه معتقدند؛ هدف وسیله را توجیه می كند، صرف نظر از این كه اهداف مادی و دنیوی خود را دنبال می كنند، این را به صورت یك قاعده كلی تلقی می كنند و معتقدند كه برای تحقق اهداف فردی یا گروهی و یا سیاسی، می توان هر نوع كار ضد اخلاقی را مرتكب شد؛ اما در اسلام چنین قاعده كلی ای نداریم. در اسلام هیچ فعلی و هیچ حركت یا سكونی نیست كه بر اساس مصلحت و مفسده واقعی موجود در آن، حكمی نداشته باشد.
اولین شرط رساندن یك پیام الهی این است كه از هرگونه وسیله‎ای نمی‎توان استفاده كرد؛ یعنی برای اینكه پیام الهی رسانده بشود و برای اینكه هدف مقدس است، نباید انسان این جور خیال كند كه از هر وسیله كه شد برای رسیدن به این هدف باید استفاده كنیم، می‎خواهد این وسیله مشروع باشد و یا نامشروع. می‎گویند: «اَلْغایاتُ تُبَرِرُ الْمَبادی» یعنی نتیجه‎ها مقدمات را تجویز می‎كنند؛ همین‎قدر كه هدف، هدف درستی بود، دیگر به مقدمه نگاه نكن. چنین اصلی مطرود است. ما اگر بخواهیم برای یك هدف مقدس قدم برداریم، از یك وسیلة مقدس و حداقل از یك وسیلة مشروع می‎توانیم استفاده كنیم. اگر وسیله نامشروع بود، نباید به طرف آن برویم.
البته، گاهی بین مصلحت یك حكم با مصلحت حكمی دیگر، تزاحم به وجود می آید كه انجام دادن یكی مستلزم باز ماندن از انجام دیگری است و یا ترك یكی از آن دو، مقدمه انجام دیگری خواهد بود. در این صورت، اگر یكی از آن دو، مهم تر از دیگری باشد و تزاحم بین اهم و مهم باشد، نباید اهم را فدای مهم كنیم، بلكه به حكم عقل و شرع باید مهم فدای اهم شود؛ زیرا حكم اهم، مصالح بیشتری در بر دارد و تقدیم اهم بر مهم، یك حكم بدیهی عقلی است؛ مثلاً كسی در خطر غرق شدن در دریا است و تنها قایقی كه در دسترس است، مال كسی است كه اجازه استفاده از آن را نمی دهد؛ در این جا ما حق نداریم برای احترام به مالكیت، بگذاریم او غرق شود و در قایق تصرف نكنیم؛ زیرا حفظ جان مسلمان مهم تر از احترام به مالكیت دیگران است. در این صورت، تصرف غاصبانه قایق جایز خواهد بود و ارزش اخلاقی منفی ندارد؛ زیرا مقدمه منحصر به فرد برای تأمین یك مصلحت مهم تر، كه حفظ جان مسلمان است، خواهد بود.
این در صورتی است كه یا به حكم قطعی عقل و یا به وسیله نص و حكم شرع، پی به اهمیت بیش تر یكی از دو حكم برده باشیم؛ اما اگر در این كه كدام یك از این دو مصلحت، اهمیت بیش تری دارد، شك داشته باشیم یا راه دیگری برای تحقق هدف مهم تر وجود داشته باشد، در این صورت نمی توانیم بگوییم كه هدف، وسیله را توجیه می كند و به بهانه آن، مرتكب یك عمل غیر اخلاقی شویم.
بنا بر این، دو تفاوت عمده هست بین قاعده «اهم و مهم» كه بر مبنای آن، مهم را فدای اهم می كنیم و آن چه به عنوان »هدف، وسیله را توجیه می كند« از آن یاد می شود:
نخست، این كه دایره قاعده اهم و مهم، بسیار محدودتر است و حكم به توجیه هر وسیله، برای رسیدن به هر هدفی نمی كند كه از كلیت »هدف، وسیله را توجیه می كند« بر می آید. دوم آن كه اهدافی كه ما در این جا در نظر داریم، منحصر در اهداف مادی نیستند و نوعاً اهدافی الهی و معنوی هستند.
بنابراین توجیه شدن وسیله به خاطر هدف و یا نشدن آن قضیه‏اى كلى نیست كه بتوان حكم قاطعى براى همه موارد آن نفیا و اثباتا ارائه نمود، بلى مى‏توان گفت از دیدگاه اسلام در اغلب موارد وسیله نیز باید مشروع باشد چرا كه تفكیك هدف و وسیله از یكدیگر دشوار است، در عالم ابتلا و امتحان انتخاب وسیله‏ها هم خود نوعى هدف به شمار مى‏روند در هرصورت نمى‏توان براى انفاق كردن دزدى كرد و یا براى اصلاح وضعیت معیشتى به هر وسیله‏اى روى آورد.
دلیل این مسأله هم روشن است، زیرا روح و حقیقت شریعت به گونه ای است كه در صورت توجیه‏پذیر شدن آن به وسیله و هدف چیزى از آن باقى نخواهد ماند ولى نباید پنداشت این قاعده كلى و سارى و جارى در همه موارد است. قانون اهم و مهم نیز از اصولى است كه در برخى موارد به میدان مى‏آید. مثلاً دروغ مصلحتى در برخى موارد (مانند حفظ جان یا آبروی مؤمن) مجاز شمرده شده است، در اینجا چون مسأله مهم‏ترى در كار است كه عقل و شرع بر اهم بودن آن گواهى مى‏دهند دروغ مجاز شمرده شده است. البته تشخیص اهم و مهم كارى ساده نیست بلكه نیازمند آگاهى و وقوف بر معیارها و موازین و روح شریعت است و در حقیقت مسأله‏اى اجتهادى است كه باید منطق ویژه اجتهاد در آن منظور گردد. خلاصه این که: برای هدف مقدس باید از وسیله مقدس استفاده کرد. هیچ گاه هدف مقدس و متعالی, توجیه گر وسیله نامقدس و نا مشروع نیست. البته مساله «اهم و مهم» را نیز باید در نظر گرفت.
برای آشنایی بیشتر با این بحث می توانید به کتاب «سیری در سیره نبوی» از استاد شهید مرتضی مطهری, جلسه چهارم, ص 117, مراجعه فرمائید.پ 

منبع :پرسمان/معارف
این مطلب صرفا جهت اطلاع کاربران از فضای رسانه‌ای بازنشر شده و محتوای آن لزوما مورد تایید تبیان نیست .