سرگذشتی از مدرسه صالحیه مشهد و واقف آن میرزا محمد صالح رضوی

حتما همه کسانی که در مشهد زندگی می‌ کنند در مورد سادات رضوی و موقوفات آنها صحبت‌هایی را شنیده‌اند و البته باید نام میرزا محمد صالح رضوی ملقب به نواب برای آنها آشنا باشد و یا اینکه نام مدرسه علمیه نواب را بشناسند که در واقع صدقه جاریه میرزان محمد صالح رضوی است. میرزا محمد صالح رضوی، ملقب به صدرالممالك، پسر میرزا محسن نواب است كه نسبش با هجده واسطه به‌‌‌ جناب موسی مبرقع، فرزند امام جواد (ع) می‌رسد و در مشهد، نفیب الاشراف سادات رضویه تقویه به حساب می‌آید؛ بنابر نظرمدرس رضوی در كتاب شجره طیبه، بانی مدرسه صالحیه در سال 1086 ق بوده است و در قرن یازدهم در مشهد مقدس می‌زیسته و نقیب اشراف رضویه و بانی خیرات و مبرات بود. مدرسه صالحیه مشهد كه به مدرسه نواب نیز معروف است ازآثار خیریه او به حساب می‌آید كه در آن مقابل ضریح مبارك حضرت امام علی بن موسی الرضا(ع) در صحن قدیم باز می‌شود و بر كتیبه آن مدرسه، بانی را به نثر، میرزا صالح و به نظم میرزا ابوصالح معرفی شده است. میرزا ابوصالح رضوی بانی مصلای ارض اقدس رضوی به سال 1078 هجری قمری بوده كه به بیرون دروازه پایین خیابان واقع شده این مصلی به امر سلاطین صفوی تأسیس شده بود. محمد صالح رضوی گذشته از املاك بسیار، برای مصارف مدرسه نواب، كتاب‌های زیادی را برای طلاب وقف کرده است او همچنین ایوان حرم مطهر رضوی را تعمیر کرد. صاحب « العذریه» وی را سید صالح خراسانی یا میرزا محمد صالح رضوی خوانده و کتاب  دقائق‌الحقایق را که مجموعه رباعیات جمعی از شعرای متقدم و متأخر ایران به ترتیب حروف هجا است؛ آثار وی می‌داند. در اعیان‌الشعه و ریحانه‌الادب نام کتاب دقائق‌الخیال ذکر شده است و در طبقات اعلام الشیعه بر اساس آورده الشجره ‌الطیبه صاحب عنوان با نام میرمحمدصالح نواب، فرزند میرزا محسن نواب یاد شده است. پدرش میرزا محسن از طرف قاضی سلطان تربتی كه از سادات موسوی تربت حیدریه و متولی سركار فیض آثار روضه رضویه بود، تولیت آستان قدس را به عهده داشت كه این تولیت پس از او به فرزندش میرزا محمد صالح محول؛ ابن یوسف شیرازی شد. در كتاب مطلع الشمس درباره میرزا محمد صالح چنین آمده است که محمد صالح اصالت  تربتی دارد اما بعد از تحصیل و تكمیل علوم شرعیه در عتبات عالیات اقامت مشهد مقدس رضوی را انتخاب کرد. مادر میرزا محمد صالح رضوی شاهزاده بیگم فخرالنساء، دختر بزرگ شاه عباس اول بوده است که در حدود 1090 هجری قمری درگذشته است.

ابوصالح رضوی از نگاه دیگران
در یادداشت‌هایی در مورد میرزا ابوصالح رضوی آمده است که این امیرهمان است که مدرسه صالحیه را که اینک مشهور به مدرسه نواب است ساخته است و نیز مصلای شهر مشهد از آثار او است و املاک و کتب بسیاری بر آن مدرسه وقف کرده است. گذشته از اینکه اشعاری لطیف از این امیر به یادگار مانده 2 کتاب هم بدو نسبت داده شده یکی دقائق الخیال که عبارت است از رباعیاتی از شعرا به ترتیب حروف تهجی بر حسب قوافی با تذکر به نام گوینده آنها و دیگری لطائف الخیال که عبارت است از ادبیات منتخب از شعرای قدیم و متأخر که نیز بر حسب ردیف‌ها مرتب به ترتیب حروف تهجی است و نام گوینده هر بیت در مقابل آن یادداشت شده است. از آثاری که بر نسخه موجود در کتابخانه‌ها اینچنین به نظر می‌رسد که در حدود 26 هزار بیت از شعرا متقدم و معاصر در این کتاب گردآورده و نوشته شده و از مقدمه‌ای که نسخه خلاصه لطائف الخیال موجود در کتاب خانه ملی ملک دارد، به دست می‌آید که محمد نصیر متخلص به نصرت که از شعرای معاصر امیر بوده و ابیاتی از وی نیز در لطائف الخیال مندرج است به امر امیر نامبرده، مقدمه‌ای که به طریق براعت استهلال مشتمل بر نام شعرائی است که از آنها در این کتاب شعر نقل شده، بر لطائف الخیال نوشته وهمان مقدمه در جلو خلاصه وی گذارده شده و ظاهر این است که آن انتخاب و خلاصه از همین نصرت باشد.

مدرسه نواب باقیات‌الصالحات میرزا محمد صالح رضوی است
مدرسه عالی علمیه نواب یکی از مدارس تاریخی در مشهد مقدس است که با وقف میرزا صالح رضوی بنا شده  واز سال 1806 هجری قمری فعالیت خود را آغاز کرده و طبیعی است که روزهای تلخ و شیرین زیادی را گذرانده باشد. آیت‌الله مرتضی مروارید یکی از افرادی است که دوران‌های مهمی را از مدرسه عالی علمیه نواب دیده و در مورد خاطراتش در مدرسه نواب با ما می‌گوید: من در سنی نیستم که دوران کامل مدرسه نواب را دیده باشم اما از سن حدود 11 سالگی وارد حوزه علمیه مشهد مقدس شدم اگرچه محل اقامت من در مدرسه خیرات خان بود اما درس و بحث ما کلا در مدرسه نواب در بنای قدیمی آن بود و در ابتدا صمدیه را خدمت مرحوم آیت‌الله موسوی نژاد در حالیکه مدرسه‌ای افتتاح نشده فرا گرفتم.

وی بیان می‌کند: در همین حجره بالا درحوزه جنوب غربی تمام سوتی را فراگرفتم؛ در دورانی که اساتیدی مانند شیخ قزوینی در این مدرسه تدریس می‌کردند در این دنیا نبودم اما گفته می‌شود که ایشان صدای بسیار خوبی داشتند به گونه‌ای که اگر در یک اتاق صد نفره سخنرانی می‌کردند همه به راحتی صدای وی را می‌شنیدند و حتی با اینکه اهل قزوین بودند اما به هیچ عنوان در ادای کلمات فارسی مشکلی نداشتند و برخی می‌گفتند با اینکه به حوزه‌های علمیه مشهد و نجف رفته‌اند هیچ استادی را به این شیرینی ندیده است.

استاد حوزه علمیه خراسان بیان می‌کند: یکی از اساتید بزگوار دیگر در این مدرسه جناب آقای اشکذری بودند که در همین مدرس مدرسه نواب که بسیار نمناک و مخروب بود نزدیک به 100 شاگرد داشت در دروس رسایل، مکاسب و برخی از دروس دیگر داشت؛ شخصیت بزرگ دیگر این مدرسه آقای شانه‌چی بود که همزمان با تدریس در دانشگاه فردوسی مشهد کتابدار کتابخانه این مدرسه نیز بود و به قدری از نظر تقوی و علم و متانت مورد توجه قرار داشت که افتخار بسیار مهمی برای این مدرسه به حساب آمده و کتاب‌هایی را در علوم درایه تألیف کرده است.

مروارید با اشاره به اینکه در دورانی فضای حاکمیتی بر اثر سلطنت سلسله پهلوی بر تمام مدارس وجود داشت ، خاطرنشان می‌کند: این فضا در مدرسه نواب نیز حضور داشت و افراد ساواکی در این مدرسه نیز مانند تمام حوزه‌های علمیه رفت و آمد داشتند و اطلاعات مربوط به فعالیت‌های طلبه‌ها را انتقال می‌دادند. وی با بیان اینکه متأسفانه اکثر بزرگان این مدرسه از دنیا رفته‌اند، تأکید می‌کند: یکی از افرادی که در این مدرسه رفت و آمد داشت و مایه افتخار این مدرسه به حساب می‌آمد مقام معظم رهبری بود که درعین اینکه محل استقرارشان مدرسه سلیمانیه بود در این مدرسه برای حضور در درس‌هایی که آقای قزوینی رفت و آمد داشتند.

استاد حوزه علمیه خراسان با بیان اینکه تولیت مدرسه عالی علمیه نواب سابق بر این بر عهده جناب آقای میرزا علی اکبر نوغانی بوده است، خاطرنشان می‌کند: وی به قدری در امر پرورش طلبه در این مدرسه مقید بود که هر کس که برای ادامه درس خود به خدمت آقای بروجردی یعنی طلبه وحید آن دوران می‌رفت جزو بهترین‌ها بوده و ایشان تصریح کرده بودند که طلبه‌های خراسانی جزو بهترین‌ها هستند؛ البته باید گفت که مرحوم نوغانی شخصیت بسیار بزرگواری بودند و در سال 1370 هجری قمری به دیار باقی شتافتند و تعداد زیادی از شاگردان کنونی مدرسه در آن زمان به دنیا نیامده بودند. وی ادامه می‌دهد: قبل از پیروزی انقلاب این مدرسه 2 بار مورد تهاجم قرار گرفت یک بار حدود سال 42 به این مدرسه هجوم آوردند و تمام طلبه‌ها را به سربازی بردند و این موضوع در واقع برای رژیم یک دستاویز بود که هر زمان طلبه‌ها برای نهضت انقلابی وارد عمل می‌شدند و اعلامیه پخش می‌ کردند آنها را به سربازی می‌بردند. مروارید بیان می‌کند: بار دوم در سال 1357 قبل از پیروزی انقلاب بود که به مدرسه هجوم آوردند و تعداد زیادی را مضروب و مجروح کردند و این مدرسه با این سوابق طولانی و درخشان به سمت کمال می‌رود.

هم اکنون  ما می‌بینیم که این مدرسه بزرگترین مدرسی است که طلبه‌ها آزادانه در آن رفت و آمد می‌کنند و جلسات بسیار مهمی در این مدرسه برگزار می‌شود ما شاهد این هستیم که هر راهپیمایی صورت می‌گیرد آخر به مدرسه نواب ختم شده و یکی از بزرگان در آن سخنرانی می‌کند. وی خاطرنشان می‌کند: اینکه این مدرسه در نزدیکی حرم مطهر امام رضا (ع) قرار گرفته یکی از موضوعات بسیار مهمی است که می‌تواند سبب ایجاد خیر شده و یک فرصت بسیار بزرگ به حساب می‌آید.

سالانه 30 طلبه از مدرسه عالی علمیه نواب فارغ‌التحصیل می‌شوند مدیر مدرسه علمیه عالی نواب می‌گوید:
سالانه 30 طلبه از از مدرسه عالی علمیه نواب فارغ‌التحصیل می‌شوند که تعداد زیادی از آنها در مسئولیت‌های مانند استاد دانشگاه و یا قاضی مشغول به فعالیت شده‌اند. حجت‌الاسلام حسین کندری اظهار می‌کند: مدرسه علمیه عالی نواب که از ثمرات نیات و برکات واقفان نشأت می‌گیرد توسط میرزا ابوصالح رضوی بناگذاری شده و فعالیت‌هایی را در دست پیگیری دارد؛ در قسمت فرهنگی مدرسه هم اکنون برنامه‌هایی به صورت عمومی در حال برگزاری داریم که برخی از آنها  دربرنامه شمیم وحی بوده و علاوه بر آن برنامه‌هایی در حوزه تربیت کودک و مشاوره‌ خانواده در دستور کار است.

وی ادامه می‌دهد: دوره تربیت کارشناس مشاور خانواده، تربیت کودک و دروس اخلاق عمومی در مدرسه عالی علمیه نواب برگزار شده و روزهای دوشنبه نیز برنامه روضه داریم که این سرفصل‌ها شمای کلی فعالیت‌های فرهنگی است که در این مدرسه جریان دارد. کندوری بیان می‌کند: در بعد آموزش هم از زمان افتتاح مدرسه و شروع فعالیت‌ها در سال 1374 به صورت کلی در 3 جهت حرکاتی موفق و معین مشغول به فعالیت شد؛ تربیت مدرس، تربیت مبلغ و تربیت محقق 3 رسته فعالیتی است که مدرس در آنها فعالیت داشته و علاوه بر آن افرادی در فقه و اصول و فلسفه و کلام اسلامی و یک گروه نیز به صورت عملی مشغول به تحصیل شدند.

وی با بیان اینکه حوزه علمیه باید پاسخگوی نیاز جامعه باشد و این مسئله منوط به تخصصی شدن مدارس عملیه است، خاطرنشان می‌کند: این موضوع برای مدرسه علمیه نواب در سال 1380 با حمایت‌های حجت‌الاسلام گنابادی‌نژاد رقم خورد در آن زمان با 3 رشته تحصیلی ادبیات عرب، فقه و اصول و کلام اسلامی فعالیت‌های تخصصی حوزه عالی علمیه نواب آغاز شد و با توجه به نیازهای زمان 2 رشته تبلیغ با گرایش حج و زیارت و فقه و حقوق نیز به آن افزوده شد. مدیر مدرسه عالی علمیه نواب خاطر نشان می‌کند: پس از طی شدن مسیر رشد و بالندگی پیگیری‌های انجام شده منجر به گرفتن مجوز برگزاری سطح 4 علمیه شد که در واقع این مجوزات برای 3 محور کلام جدید، کلام مقارن و فقه مقارن گرفته شد و در 2 سال نسبت به جذب اقدام داشتیم اما با توجه به مصاحبه‌هایی که تاکنون برگزار شده موفق به برگزاری یک دوره در سطح 4 در درس کلام جدید شده‌ایم.

وی با اشاره به تحولاتی که در شوای عالی حوزه علمیه خراسان توسط رهبر معظم انقلاب رخ داده است، تصریح می‌کند: پس از منصوب شدن شیخ مصباح عاملی به عنوان رئیس حوزه علمیه خراسان مدرسه عالی علمیه نواب که از قدیم به عنوان محل رفت و آمد طلبه‌ها بوده مورد توجه به عنوان محل سخنرانی اصلی و پیشانی حوزه‌های علمیه خراسان رضوی قرار گرفت از این رو مباحثی در مدرسه علمیه عالی نواب در حال پیگیری هستند و دوره آموزشی برخی از مباحث برگزار شده و نظرسنجی‌ها نشان از این دارد که مخاطبان هم از برنامه‌ها راضی بودند. کندوری ادامه می‌دهد: در قالب این برنامه‎ها مدرسه حکمت و کلام اسلامی در یک دوره کامل برگزار شد و دوره دوم هم در حال برگزاری است؛ هدف اصلی در برگزاری این مدارس توانمندسازی اساتید تدریس کننده این دروس بوده و برگزاری همایش‌های علمی نیز برای رشد طلاب هستند که دوره دوم آن در حال برگزاری است.

وی تأکید می‌کند: مدرسه علوم عقلی زیر نظر معاونت آموزشی حوزه علمیه خراسان و با همکاری مجمع عالی حکمت اسلامی در حال برگزاری است دومین مدرسه مدرسه ادبیات حوزه علمیه بوده و در این مدرسه برنامه‌ها با حضور اساتید از اقصی نقاط ایران در روزهای پنج شنبه در حال برگزاری است. مدیر مدرسه عالی علمیه نواب تأکید می‌کند: سومین بحثی که در این مدرسه به عنوان نماینده حوزه علمیه خراسان در حال پیگیری است بحث هیئت اندیشه ورز اسلام، ادیان و ارتباطات میان فرهنگی بوده و 4 هفته متوالی این برنامه با دعوت از اساتید و نخبگان تمام فرهنگ‌ها برگزار شده است.

کندوری خاطرنشان می‌کند:
برنامه دیگری که در حوزه عالی علمیه نواب انجام می‌شود تجمعات حوزه علمیه خراسان است که مرکز این تجمعات در مسائل مختلف مانند فرهنگی، مذهبی، سیاسی و بینشی در مدرسه عالی نواب شکل می‌گیرد وی با بیان اینکه نکته مهمی که به عنوان ثمره وقف بالاخص در مدرسه علمیه نواب می‌توان به آن اشاره کرد فارغ التحصیلان مدرسه هستند، عنوان می‌کند:  از سال 1380 که فعالیت تخصصی این مدرسه آغاز شده به صورت میانگین ازسال 86 هر ساله 30 نفر فارغ‌التحصیل داشته‌ایم و طبق گفته برخی از مسئولان 70 درصد از مجموعه مدیران آموزش و اساتید آموزش که در حال تدریس هستند  فارغ‌التحصیلان مدرسه علمیه نواب هستند و تعدادی از این افراد نیز در قوه قضاییه هم اکنون مشغول به فعالیت هستند.

جواهرالخیال، معارج‌الخیال، دقایق‌الخیال و لطایف‌الخیال مهم‌ترین آثار میرزا محمدصالح رضوی
میرزا محمد صالح رضوی معروف به نواب کتبی را نگارش کرده و مهمترین این تألیفات لطایف الخیال معرفی شده است؛ البته باید گفت که محمد صالح رضوی دارای آثار متعددی است كه در برخی كتب و فهرست ها، به آنها اشاره شده و برخی از آثار جواهر الخیال، معارج الخیال، دقایق الخیال و لطایف الخیال كه دارای نسخ متعددی است. لطایف الخیال در برخی از منابع از جمله فهرست كتابخانة مركزی دانشگاه تهران به اشتباه به شیخ مفید محمد دارابی نسبت داده شده و نسخة اصلی این اثر در 26 هزار بیت تدوین شده است. این اثر عبارت است از ابیات منتخبی از شعرای قدیم و متأخر كه بر حسب ردیف‌ها و به ترتیب حروف تهجی تنظیم شده است و نام گوینده هر بیت در مقابل آن یادداشت گردیده است. در این جنگ از 1334 شاعر ابیاتی ذكر شده است. نصرت به امر میرزا محمد صالح رضوی در سال 1104 ق، خلاصه ای از این اثر را جمع آوری  و آثار ارزشمندی را خلق کرده و چنین بر می آید كه خلاصة لطایف‌الخیال در حدود 10 هزار بیت بوده اما نسخه ای كه از اصل لطایف به دست ما رسیده دارای  14 هزار بیت است و نكته قابل توجه آن كه نصرت در مقدمه لطایف پس از مدح و ستایش این مجموعه و حتی برتر شمردن آن بر حدیقه سنایی و منطق‌الطیر عطار در مورد نحوة تنظیم این مجموعه سخن رانده است.

اهمیت جنگ لطایف‌الخیال
جنگ لطایف‌الخیال دارای ارزش‌های منحصر به فردی است؛ از جمله سنجش و ارزیابی اشعار و علامت گذاری آنها و ترتیب ذكر ابیات و اشعار، این علائم اختصاری مربوط به حوزه نقد شعر است كه برای نخستین بار در میان مجموعه‌های شعری و جنگ‌ها مشاهده شده است. مجموعه لطایف الخیال از جمله جنگ‌های بی‌نظیر عصر صفوی است كه در مقایسه با آثار هم ردیف خود، مجموعه وسیعی از شعر شاعران سده یازدهم را دربردارد.

ناشناخته ماندن شمار زیادی از شاعران این مجموعه كه بسیاری از آنها از معاصران محمد صالح رضوی بوده اند، امتیاز برجسته این اثر است و از آنجا كه بیشتر شعرای این مجموعه جزو شعرای سبك هندی هستند، اطلاعات اندكی درباره برخی از آنان در كتب تذكره مضبوط است. غالباً كتب تذكره تا حد زیادی مربوط به حوزه تاریخ ادبیات است نه قلمرو نقد ادبی، اما در این میان تذكره‌هایی را می‌توان یافت كه مراد از تألیف آنها دست زدن به نوعی نقد بوده تا شعر نیك را از بد و سره را از ناسره امتیاز دهد.

آنچه در مورد جنگ لطایف‌الخیال مسلم است، آن است كه این كتاب نیز در اصل جزو كتب تذكره معرفی شده اما مؤلف خلاصه آن، سرگذشت شاعران را از آن حذف كرده و در سرتاسر این مجموعه سعی شده كه به همه شاعرانی كه ذكری از نام آنها به میان آورده به یك دید بنگرد و تفاوتی میان آنها قائل نشود. البته تا حد زیادی در اكثر اوراق این مهم رعایت شده و ناگفته نماند كه سعی مؤلف بر آن بوده كه بیشتر به ذكر اشعار و یا ابیاتی بپردازد كه در سایر آثار شعرا حتی به آن اشاره‌ای نشده است.

به طور قطع می توان گفت كه برخی از ابیات آن جزء اشعار نویافته این شعرا است، این ویژگی نیز از دیگر امتیازات مهم این مجموعه محسوب می‌شود. نكته دیگری كه در برخی كتب تذكره و جنگ‌ها به وفور مشاهده می‌شود، آن است كه انگیزة مؤلف از تألیف آن كتاب، درج و بیان فنون شعری مانند عروض و قافیه و صنایع بدیعی است و از آنجایی كه این نكته در لطایف نیز جزو مبانی ترتیب و تنظیم ابیات است بنابراین مؤلف این جنگ شعری نیز از داشتن چنین انگیزه‌ای مستثنی نبوده و این كتاب نیز همانند بسیاری از كتب تذكره عرضه كننده برگزیده‌ای از اشعار خوب شعرای قدیم و متأخر است و توجه مؤلف بیشتر به فنون شعری و مضامین باریك اشعار و ذكر لطیفه‌ای در آنها و همچنین بیان مرتبه و درجه شعر و شاعران معطوف شده و همین مطلب ، لطایف‌الخیال را از بسیاری مجموعه‌های هم ردیف و هم عصر خود متمایز می‌كند، چراکه شاخصه این اثر توجه به مباحث نقد شعر و ارزیابی ابیات و مضامین آنها به شیوه علامت گذاری است.

معرفی نسخه‌های جنگ لطایف الخیال
از اصل و خلاصه این اثر نسخه‌های خطی متعددی موجود است كه در اینجا به معرفی آنها می پردازیم:

1- نسخه شماره 1170 كتابخانة مجلس شورای اسلامی كه برحسب قرائن چنین به نظر می آید كه این نسخه به خط خود جامع باشد و ابیات كنونی نسخه در حدود 14 هزار بیت است.

2- خلاصة لطایف‌الخیال كه به نام تذكره نصرت هم خوانده می‌شود و به شماره 2951 در كتابخانه مركزی دانشگاه تهران مضبوط است. مؤلف این خلاصه همانند متن اصلی محمد صالح رضوی معرفی شده و تاریخ كتابت آن را سدة 11 و 12 دانسته‌اند و عدد ابیات آن نزدیك به ده هزار بیت است.

3- نسخة دیگری نیز از خلاصة لطایف الخیال با شماره 493 در كتابخانة مدرسه عالی شهید مطهری معروف به سپهسالار محفوظ است . تاریخ كتابت آن را اوایل قر ن 12 هجری دانسته‌اند.

4- در ضمن مجموعه‌ای به شمارة 9395 در كتابخانه مجلس شورای اسلامی نسخه دیگری از این اثر به ثبت رسیده كه دارای 332 برگ است، شیوة سطربندی و تنظیم آن مانند نسخة شمارة 8217 ، به صورت چهارستونی در هر صفحه است .

5- نسخة دیگری كه در این نگارش مبنای اصلی كار نویسندگان این نوشتار قرار گرفته و تمامی اشعار از آن نقل شده است، به شمارة 8217 در كتابخانة مجلس شورای اسلامی محفوظ است كه دارای 227 برگ بوده كه در هر صفحة آن 27 سطر به صورت چهار ستونی كتابت شده و نام شاعران با مركب سرخ نوشته شده است.

لطایف‌الخیال میرزا محمد صالح رضوی برترین جنگ شعری دوران صفویه است پژوهشگر ادبیات فارسی گفت: لطایف‌الخیال که توسط  میرزا محمد صالح رضوی به رشته تحریر درآمده از نظر جمع آوری اشعار شعرا برترین و متمایزترین جنگ شعری در دوران صفویه است. مهرداد چترایی افزود: این جُنگ شعر متعلق به دوران صفوی و نوشته محمد صالح رضوی است که محمد صالح و اجدادش در زمان صفویه تولیت آستان قدس رضوی را برعهده داشته‌اند. این پژوهشگر ادامه داد: محمد صالح در این اثر ۳۰ هزار بیت از شاعران فارسی‌زبان ثبت و این اشعار را به ترتیب الفبایی نام شاعران و تخلص شعری آن‌ها منظم کرده است.

در این کتاب از شاعران هم‌عصر رودکی و حتی پیش از او تا اوایل قرن ۱۲ نمونه شعری دیده می‌شود. وی افزود: یکی از برتری‌های این جُنگ شعری نسبت به سایر جُنگ‌های موجود این است که از شاعرانی نام برده که تاکنون در هیچ منبعی آثار و نام آن‌ها دیده نشده است. گاهی اطلاعاتی درباره برخی از شاعران ارائه می‌کند که در هیچ منبع دیگری این اطلاعات در دست نیست و همچنین ابیاتی از برخی شاعران در این جُنگ گنجانده شده است که در دیوان آن شاعران هم وجود ندارد. چترایی با تأکید بر نام بردن از ۱۰۳۰ شاعر فارسی‌زبان در این اثر خاطرنشان کرد: شاید کتاب «مجمع‌الفصحاء» رضا‌قلی‌خان هدایت از نظر حجم همانند این اثر باشد، اما باید در نظر داشته باشیم که «لطائف‌الخیال» پیش‌تر از آن یعنی در دوران صفویه تدوین شده است در حالی‌که مجمع‌الفصحاء‌ متعلق به دوران قاجاریه است.

وی درباره مقدمه این کتاب عنوان کرد: در مقدمه کتاب محمد صالح، خانواده‌ و آثارش به‌طور کامل معرفی شده‌اند. همچنین در 2  مقاله «جواهر‌الخیال» و «معراج‌الخیال» دو جُنگ رباعی از محمد صالح معرفی و بررسی و ارزش‌های تاریخی این 2 اثر ذکر شده است. این پژوهشگر به نسخه‌های موجود از «لطائف‌الخیال» اشاره و تصریح کرد: در کتابخانه‌ها نسخه‌های متعددی به این نام ثبت شده است؛ اما کامل‌ترین و مهم‌ترین این نسخه‌ها، نسخه خطی موجود در کتابخانه مجلس شورای اسلامی با شماره ۸۲۱۷ است. وی ادامه داد: این نسخه در عصر مولف نوشته شده است و کاتب بیتی را به عنوان ماده تاریخ آورده و در آن به تاریخ پایان کتابت این اثر که سال ۱۱۰۴ بوده اشاره کرده است. محمد صالح در سال ۱۰۹۰ هجری قمری درگذشته است.

چترایی با تأکید بر گزینش ابیات برگزیده شاعران توسط میرزا صالح در این کتاب ابراز کرد: بیشترین ابیاتی که در این جُنگ آمده متعلق به صائب تبریزی و بیش از ۲۵۰۰ بیت است. یکی دیگر از ویژگی‌های این اثر ارزش‌گذاری ابیات توسط مؤلف است. در حقیقت میرزا صالح نقد و بررسی این اشعار را نیز برعهده داشته است.

شهدای مدرسه نواب، طلایه‌داران هدایت
از آن‌جایی‌که مشهد از زمان‌های دور جزو مهمترین پایگاه‌های آموزش مسائل دینی و فقهی در کشور بوده، مدارس و مساجد بسیاری هم در این شهر ساخته شده‌اند. این اماکن، یکی از پربازدیدترین دیدنی‌های شهر مشهد محسوب می‌شوند. یکی از این مدرسه‌ها به نام نواب است که در خیابان شیرازی مشهد خودنمایی می‌کند. مدرسه نواب در نزدیکی حرم امام رضا(ع) قرار داشته و دارای حجره‌های بسیاری نیز می‌باشد. در توصیف معماری این ساختمان باید بگوییم که نواب دارای حیاطی بزرگ و زیبایی است که دور تا دور آن را حجره‌هایی در 2 طبقه با سردرهایی تزیین شده با کاشی‌های رنگی احاطه کرده‌اند. زیبایی و معماری خاص و منحصربه‌فرد این ساختمان واقعاٌ خیره‌کننده است. کتابخانه‌ای غنی با 32  هزا و 461 جلد کتاب و در 15 هزار و 761 عنوان یکی از بهترین کتابخانه‌ها در میان حوزه‌های علمیه مشهد می‌باشد. گفتنی است که در حدود 740 جلد کتاب دست‌نویس نیز در این کتابخانه نگهداری می‌شوند. تصاویر و میکرو‌فیلم‌هایی نیز از این کتاب‌ها در این کتابخانه موجود و در دسترس اساتید حوزه و طلاب می‌باشد. این نسخه‌ها به وسیله متخصصین آستان قدس رضوی تهیه شده است. اما مهم‌رین مسئله‌ای که در مورد مدرسه نواب می‌توان به آن اشاره کرد فعالیت این مدرسه برای مبارزه با استکبار بوده که طلبه‌های زیادی برای پیروزی نهضت انقلاب اسلامی در ایران مبارزه داشته‌اند و حتی شهدایی نیز به ایران اسلامی تقدیم کرده است. این شهدا که از محضر اساتید بزرگی درس فرا گرفته و در زندان به سر برده و شکنجه‌های زیادی را متحمل شده‌اند یکی از این شهدا شهید معظم‌ سید عباس‌ موسوی قوچانی است که در نهضت سال 1342 شرکت داشته و حتی در سال 1353 به خاطر سخنرانی‌های آتشین خود دستگیر و به زندان برده شده است. محمد علی ‌آقا لارلیوانلوئی، سیدمهدی‌ اصغریان‌ دهبار، محمد برومندراد، محمدمهدی‌ رحمتی، عباسعلی‌ زمانی‌ بیدختی‌، غلامحسین‌ زمانی، محمداسماعیل‌ سعیدی‌ نجات، علی‌اصغر شیرازی، محمود عامل‌ صادقی، علی‌ عزیزی، غلامحسن‌ گذرخراستانه‌، محمدمهدی‌ متدین‌ طوسی، مهران نصیری آذر از جمله شهدایی هستند که مدرسه نواب تقدیم انقلاب کرده است.

فرازی از وصیت نامه شهید معظم سید عباس موسوی قوچانی
خدای‌ منّان‌ را شكر كه‌ نعمت‌ بزرگ‌ امامت‌ را بما ارزانی‌ داشت‌ و پیروی‌از امام‌ عزیز را به‌ امت‌ ایران‌ برای‌ نجات‌ از ظلمت‌ راه‌ اصلی‌ نجات‌ قرارداد باشناختی‌ كه‌ از خودم‌ دارم‌ لیاقت‌ شهادت‌ را ندارم‌ ولی‌ چون‌ مشتری‌ خداوندرحمن‌ و رحیم‌ و غفور و ستار است‌ خیلی‌ خیلی‌ امیدوارم‌، و حاشا به‌ كرم‌ خدا كه‌امیدوار به‌ خود را محروم‌ كند و ناامید، تاكنون‌ چنین‌نشده‌ و اگر در مورد من‌چنین‌ شود بی‌لیاقتی‌ مضاعف‌ مرا نشان‌ می‌دهد... به‌ بازماندگانم‌ سفارش‌می‌كنم‌ كه‌ در كارها خدا را اصل‌ قرار دهند روی‌ خدا آنچنان‌ حساب‌ كنند كه‌گوئی‌ او را می‌بینند آخر اگر شما او را نمی‌بینید او كه‌ شما را می‌بیند.