نهج البلاغه كتابی شگفت
سید رضی و نهج البلاغه
این مجموعه نفیس و زیبا به نام « نهج البلاغه» كه اكنون در دست ماست منتخبی از «خطابهها» و «دعاها» و «وصایا» و «نامهها» و «جملههای كوتاه» مولای متقیان علی (علیه السلام) است كه بوسیله سید شریف بزرگوار «رضی» رضوان الله علیه در حدود هزار سال پیش گردآوری شده است.
آنچه تردید ناپذیر است اینست كه علی (علیه السلام) مرد سخن بوده است و گفته‌اند:
«آنچه مردم از خطابههای علی در مقامات مختلف حفظ كردهاند بالغ بر چهارصد و هشتاد و اندی میشود، علی (علیه السلام) آن خطابهها را بالبدیهه و بدون یادداشت و پیشنویس انشاء میكرد، و مردم هم الفاظ آنرا میگرفتند و هم عملا از آن بهرهمند میشدند ».
و این در حالی است كه در نهج البلاغه تنها 239 قسمت به نام خطبه نقل شده است.
سید رضی مردی ادیب، شاعر و سخن شناس و شیفته سخنان علی (علیه السلام) بوده است و به خاطر همین شیفتگی كه به ادب عموما و به كلمات علی (علیه السلام) خصوصا ، داشته است بیشتر از زاویه فصاحت و بلاغت و ادب به سخنان مولی مینگریسته است، و به همین جهت در انتخاب آنها این خصوصیت را در نظر گرفته است، یعنی آن قسمتها بیشتر نظرش را جلب میكرده است كه از جنبه بلاغت برجستگی خاص داشته است، و از این رو نام مجموعه منتخب خویش را «نهج البلاغه» نهاده است ، و به همین جهت نیز اهمیتی به ذكر ماخذ و مدارك نداده است، فقط در موارد معدودی به تناسب خاصی نام كتابی را میبرد كه آن خطبه یا نامه در آنجا آمده است.
در یك مجموعه تاریخی و یا حدیثی در درجه اول باید سند و مدرك مشخص باشد وگرنه اعتبار ندارد، ولی ارزش یك اثر ادبی در لطف و زیبایی و حلاوت و شیوائی آن است. در عین حال نمیتوان گفت كه سید رضی از ارزش تاریخی و سایر ارزشهای این اثر شریف غافل و تنها متوجه ارزش ادبی آن بوده است.
خوشبختانه در عهدها و عصرهای متاخرتر افراد دیگری در پی گرد آوری اسناد و مدارك نهج البلاغه برآمدهاند، و شاید كتاب «نهج السعاده فی مستدرك نهج البلاغه» از همه مشروحتر و جامعتر باشد .
این نكته نیز ناگفته نماند كه كار گردآوری مجموعهای از سخنان علی (علیه السلام) منحصر به سید رضی نبوده است ، افراد دیگری نیز كتابهایی با نامهای مختلف در این زمینه تالیف كردهاند . معروف ترین آنها «غرر و دررآمدی» است [كه تا كنون تصنیفات و ترجمه‌های مختلفی از آن ارائه شده است].
«علی الجندی» رئیس دانشكده علوم در دانشگاه قاهره در مقدمهای كه بر كتاب «علی بن ابی طالب، شعره و حكمه» نوشته است ، چند كتاب و نسخه از این مجموعهها نام میبرد كه برخی از آنها به صورت خطی مانده است و هنوز چاپ نشده است، از این قرار:
• «دستور معالم الحكم» ، از قضاعی صاحب الخطط .
• «نثراللئالی» این كتاب بوسیله یك مستشرق روسی در یك جلد ضخیم ترجمه و منتشر شده است.
• حكم سیدنا علی (علیه السلام) نسخه خطی در دارالكتب المصریه.
دو امتیاز
كلمات امیرالمومنین (علیه السلام) با دو امتیاز شناخته میشده است: یكی فصاحت و بلاغت، و دیگر چند جانبه بودن و به اصطلاح امروز چند بعدی بودن. هر یك از این دو امتیاز به تنهایی كافی است كه به كلمات علی (علیه السلام) ارزش فراوان بدهد، ولی توام شدن این دو با یكدیگر یعنی اینكه سخنی در مسیرها و میدانهای مختلف و احیانا متضاد رفته و در عین حال كمال فصاحت و بلاغت خود را درهمه آنها حفظ كرده باشد، سخن علی (علیه السلام) را قریب به حد اعجاز قرار داده است و به همین جهت سخن علی در حد وسط كلام مخلوق و كلام خالق قرار گرفته است و دربارهاش گفته‌اند: «فوق كلام المخلوق و دون كلام الخالق!»
زیبایی
این امتیاز نهج البلاغه برای فردی كه سخن شناس باشد و زیبایی سخن را درك كند نیاز به توضیح و توصیف ندارد ، اساسا زیبایی درك كردنی است نه وصف كردنی. نهج البلاغه پس از نزدیك چهارده قرن برای شنونده امروز همان لطف و حلاوت و گیرندگی و جذابیت را دارد كه برای مردم آنروز داشته است.
تا جایی كه معاویه بن ابی سفیان كه سرسخت ترین دشمنان وی بود به زیبایی و فصاحت خارق العاده سخن او معترف بود.
محقن بن ابی محقن به علی (علیه السلام) پشت می‌كند و به معاویه رو می‌آورد و برای این كه دل معاویه را كه از كینه علی (علیه السلام) میجوشد خرسند سازد گفت:
از نزد بی زبانترین مردم به نزد تو آمدم.
آنچنان این چاپلوسی مشمئز كننده بود كه خود معاویه او را ادب كرد.
گفت: وای بر تو! علی بی زبانترین افراد است؟! قریش پیش از علی از فصاحت آگاهی نداشت ، علی به قریش درس فصاحت آموخت.
تاثیر و نفوذ
آنان كه پای منبر او مینشستند سخت تحت تاثیر قرار میگرفتند، مواعظ وی دلها را میلرزانید و اشكها را جاری میساخت، هنوز هم كدام دل است كه خطبههای موعظهای علی (علیه السلام) را بخواند و یا گوش كند و بلرزه در نیاید، سید رضی پس از نقل خطبه معروف «الغراء» می‌گوید: وقتی كه علی (علیه السلام) این خطابه را القا كرد بدنها لرزید، اشكها جاری شد، دلها به طپش افتاد!
همام بن شریح از یاران وی است ، دلی از عشق خدا سرشار و روحی از آتش معنی شعلهور داشت، با اصرار و ابرام، از علی علیه السلام میخواهد سیمای كاملی از پارسایان ترسیم كند علی از طرفی نمیخواهد جواب یاس بدهد و از طرفی میترسد همام تاب شنیدن نداشته باشد لذا با چند جمله مختصر سخن راكوتاه می‌كند، اما همام راضی نمیشود بلكه آتش شوقش تیزتر میگردد، بیشتر اصرار می‌كند و او را سوگند میدهد. علی شروع به سخن كرد ، در حدود 105صفت در این ترسیم گنجانیده و هنوز ادامه داشت اما هر چه سخن علی (علیه السلام) ادامه مییافت و اوج میگرفت ضربان قلب همام بیشتر میشد و روح متلاطمش متلاطمتر میگشت و مانند مرغ محبوسی میخواست قفس تن را بشكند، ناگهان فریاد هولناكی جمع شنوندگان را متوجه خود كرد، فریاد كننده كسی جز همام نبود، وقتی كه بر بالینش رسیدند قالب تهی كرده و جان به جان آفرین تسلیم كرده بود.
علی (علیه السلام) فرمود: «من از همین میترسیدم، عجب! مواعظ بلیغ با دلهای مستعد چنین می‌كند ؟»!
این بود عكس العمل معاصران علی (علیه السلام) در برابر سخنانش.
چند اعتراف:
علی (علیه السلام) یگانه كسی است بعد از رسول خدا كه مردم به حفظ و ضبط سخنانش اهتمام داشتند .
ابن ابی الحدید از «عبدالحمید كاتب» كه در فن نویسندگی ضرب المثل است؛ نقل می‌كند كه گفتهفتاد خطبه از خطبههای علی (علیه السلام) را حفظ كردم و پس از آن ذهنم جوشید كه جوشید.
«علی الجندی» نیز نقل می‌كند كه از «عبدالحمید» پرسیدند: چه چیز تو را به این پایه از بلاغت رساند ؟ گفت: حفظ كلام الاصلع (1)، ازبر كردن سخنان علی (علیه السلام).
جاحظ، ادیب معروف كه كتاب البیان و التبیین وی یكی از اركان چهارگانه ادب بشمار آمده است، مكرر در كتاب خویش ستایش و اعجاب فوق العاده خود را نسبت به سخنان علی (علیه السلام) اظهار می‌دارد. مثلا در جلد اول كتاب خود البیان و التبیین رأی و عقیده كسانی را نقل می‌كند كه صمت و سكوت را ستایش و سخن زیاد را نكوهش كرده اند، می‌گوید:
سخن زیاد كه نكوهش شده است سخن بیهوده است نه سخن مفید و سودمند، وگرنه علی بن ابی طالب و عبدالله بن عباس نیز سخن فراوان داشتهاند »
جاحظ در همان جلد اول این جمله معروف را از علی (علیه السلام) نقل می‌كند:
«قیمه كل امرء ما یحسنه».
آنگاه بیش از نیم صفحه این جمله را ستایش می‌كند و می‌گوید :
«در همه كتاب ما، اگر جز این یك جمله نبود كافی، بلكه كفایت بود، بهترین سخن آن است كه كم آن ، تو را از بسیارش ، بی نیاز كند ، و معنی در لفظ پنهان نشده باشد بلكه ظاهر و نمودار باشد " .
آنگاه می‌گوید:
«و كان الله عز و جل قد البسه من الجلاله و غشاه من نورالحكمه علی حسب نیه صاحبه و تقوا قائله»
« گویا خداوند جامهای از جلالت و پردهای از نور حكمت متناسب با نیت پاك و تقوای گویندهاش ، بر این جمله كوتاه پوشانیده است...»ابن ابی الحدید از علماء معتزلی قرن هفتم هجری است ، او ادیبی ماهر وشاعری چیره دست است و چنانكه میدانیم سخت شیفته كلام مولی است و مكرر در خلال كتاب خود شیفتگی خویش را ابراز می‌دارد.
در مقدمه كتاب خویش می‌گوید:
«به حق ، سخن علی را از سخن خالق فروتر و از سخن مخلوق فراترخواندهاند ، مردم همه دو فن خطابه و نویسندگی را از او فرا گرفتهاند ... همین كافی است كه یك دهم بلكه یك بیستم آنچه مردم از سخنان علی گرد آورده و نگهداری كردهاند از سخنان هیچكدام از صحابه رسول اكرم با آنكه فصحایی در میان آنها بوده است، نقل نكردهاند، و باز كافی است كه مردی مانند جاحظ در البیان و التبیین و سایر كتب خویش ستایشگر او است.»
نهج البلاغه در آئینه این عصر
از چهارده قرن پیش تاكنون . جهان هزاران رنگ به خود گرفته ، فرهنگها تغییر و تحول یافته و ذائقهها دگرگون شده است ، ممكن است كسی بپنداردكه فرهنگ قدیم و ذوق قدیم سخن علی را میپسندید و در برابرش خاضع بود، فكر و ذوق جدید بنحو دیگری قضاوت می‌كند ، اما باید بدانیم كه سخن علی (علیه السلام) چه از نظر صورت و چه از نظر معنی محدود به هیچ زمان و هیچ مكانی نیست ، انسانی و جهانی است لذا اظهار نظرهای صاحب نظران عصر خود را اندكی منعكس میكنیم .
مرحوم « شیخ محمد عبده» مفتی اسبق مصر در مقدمه شرح نهج البلاغه خود می‌گوید :
« در همه مردم عرب زبان ، یك نفر نیست مگر آنكه معتقد است سخن علی (علیه السلام) بعد از قرآن و كلام نبوی ، شریفترین وبلیغترین و پرمعنیترین و جامعترین سخنان است».
علی الجندی رئیس دانشكده علوم در دانشگاه قاهره در مقدمه كتاب «علیبن ابی طالب ، شعره و حكمه» درباره نثر علی (علیه السلام) می‌گوید:
«نوعی خاص از آهنگ موسیقی كه بر اعماق احساسات پنجه میافكند در این سخنان هست ، از نظر سجع ، چنان منظوم است كه میتوان آنرا «شعر منثور» نامید.»
«طه حسین» ادیب و نویسنده معروف مصری معاصر، در كتاب «علی و بنوه» داستان مردی را نقل می‌كند كه در جریان جنگ جمل دچار تردید میشود، با خود می‌گوید چطور ممكن است شخصیتهایی از طراز طلحه و زبیر برخطا باشند ؟ ! درد دل خود را با خود علی (علیه السلام) در میان میگذارد و از خود علی (علیه السلام) میپرسد كه مگر ممكن است چنین شخصیتهای عظیم بیسابقهای برخطا روند ؟ علی (علیه السلام) به او میفرماید:
«انك لملبوس علیك ، ان الحق و الباطل لا یعرفان باقدار الرجال، اعرف الحق تعرف اهله، و اعرف الباطل تعرف اهله.»
یعنی تو سخت در اشتباهی، تو كار واژگونه كردهای، تو به جای اینكه حق و باطل را مقیاس عظمت و حقارت شخصیتها قرار دهی، عظمتها و حقارتها را كه قبلا با پندار خود فرض كردهای، مقیاس حق و باطل قرار دادهای، تو میخواهی حق را با مقیاس افراد بشناسی! برعكس رفتار كن! اول خود حق را بشناس، آن وقت اهل حق را خواهی شناخت، خود باطل را بشناس، آنوقت اهل باطل را خواهی شناخت، آنوقت دیگر اهمیت نمیدهی كه چه كسی طرفدار حق است و چه كسی طرفدار باطل، و از خطا بودن آن شخصیتها در شگفت و تردید نخواهی بود.
«طه حسین» پس از نقل جملههای بالا می‌گوید:
«من پس از وحی و سخن خدا ، جوابی پر جلالتر و شیواتر از این جواب ندیده و نمیشناسم.»
«شكیب ارسلان» ملقب به امیرالبیان یكی دیگر از نویسندگان زبر دست عرب در عصر حاضر است . در جلسهای كه به افتخار او در مصر تشكیل شده بود، یكی از حضار میرود پشت تریبون و ضمن سخنان خود می‌گوید:
دو نفر در تاریخ اسلام پیدا شدهاند كه به حق شایستهاند «امیر سخن» نامیده شوند: یكی علی بن ابی طالب و دیگری شكیب.»
شكیب ارسلان با ناراحتی برمیخیزد و پشت تریبون قرار میگیرد و از دوستش كه چنین مقایسهای به عمل آورده گله می‌كند و می‌گوید: «من كجا و علی بن ابی طالب كجا ! من بند كفش علی هم به حساب نمیآیم.»
سخن خود را پایان میدهیم و بیش از این به نقل ستایش افراد و اشخاص نمیپردازیم ستایشگر سخن علی ( ع ) ستایشگر خود است .
مادح خورشید ، مداح خود است كه دو چشمم روشن و نامرمد (2) استخلاصهای از سیری در نهج البلاغه استاد مرتضی مطهری
_______________________________________
1- اصلع یعنی كسی كه موی جلوی سرش ریخته است؛ عبدالحمید با اینكه فضیلت و كمال مولی را اعتراف می‌كند به حكم وابستگی اموی نام آن حضرت را با تعبیری توهین آمیز می‌آورد.
2- چشم سالم و بی عیب
مطالب مرتبط:
