پیدایش فرقه های اسلامی

تعداد مذاهب اسلام چند فرقه می باشد و هر مذهب چگونه شكل گرفته است و اسلام كه فقط یك شاخه بوده به چه دلایلی به فرقه های مختلف تبدیل شده است؟ برای اطلاعات بیشتر به چه كتابی مراجعه نمایم.
فرق ومذاهب اسلامی ابتدا به دو گروه شیعه و سنی است و هر یك ریز شاخه هایی دارند و عدد شماری آنها اعتباری است ولذا نمی توان عدد معینی را تعیین كرد .منشأ اختلاف در دین اسلام و پدید آمدن فرقه ‏هاى مختلف - كه فرقه‏ هاى شیعه و سنى بزرگ‏ترین آنها است كه هر كدام از آنها خود به گروهها وفرق دیگری تقسیم شدند - می‏تواند دلایل گوناگونى داشته باشد؛ از جمله:الف) اندیشه ‏هاى كلامى: بى‏شك نظرات متفاوت درباره مسائل كلامى موجب انشعاب در دین اسلام گردیده است، چنان كه مسیحیت نیز در اثر این عامل، به فرقه ‏هاى كاتولیك، پروتستان و ارتدوكس منشعب گردیده است. موضوعاتى همچون: نیل به مفاهیم قرآن با لحاظ فهم و درك ائمه(ع)، معنا و مفهوم حسن و قبح ذاتى و عصمت و مصونیت از خطا در ائمه اطهار(ع) باعث اختلاف شیعه و سنى شده است.
ب ) اندیشه‏ هاى سیاسى: مهم‏ترین نقطه جدایى میان شیعه و سنى در طول تاریخ، این مسأله بوده است. شیعه معتقد است كه جانشین رسول الله(ص) در امر حكومت، تنها ائمه مى‏باشند؛ اما اهل تسنن بر خلاف آن قائلند.
ج ) اندیشه‏هاى فقهى و حدیثى: فقه شیعه مبتنى بر منابع چهارگانه؛ كتاب، سنت، عقل و اجماع است، اما منابع اهل سنت متكى بر كتاب، سنت، قیاس و استحسان است. در نظر شیعه، تمامى احادیث منقول از صحابه و تابعین را نمى‏توان یكجا پذیرفت؛ زیرا برخى از آنها ساختگى‏اند و برخى از اصحاب فاقد عدالت گردیده‏اند؛ اهل تسنن بر این باور است كه باید سخنان تمامى صحابى پیامبر(ص) را پذیرفت. این عوامل دست به دست هم داده و باعث اختلاف مسائل شرعى - كه كارهاى روزمره جامعه مسلمانان را تشكیل مى‏دهد - گردیده است؛ مانندآداب وضو، نماز، روزه و... بى‏تردید جمود بر احادیث ساختگى و قیاس و استحسان و غفلت از مفاد صحیح آیات قرآنى و احادیث معتبر، به اختلافات فوق دامن زده است.
تاریخ پیدایش شیعه در زمان خود پیامبر اسلام، «شیعه علی» در میان مردم معروف بود و پیامبر اسلام این كلمه ها را به كار می بردند. وقتی كه آیه هفتم و هشتم سوره البینه «إِنَّ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ أُولئِكَ هُمْ خَیْرُ الْبَرِیَّةِ؛ جَزاؤُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ جَنّاتُ عَدْنٍ تَجْری مِنْ تَحْتِهَا اْلأَنْهارُ خالِدینَ فیها أَبَدًا رَضِیَ اللّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ» نازل شد پیامبر خدا(ص) به علی(ع) فرمود: «یا علی! هو انت و شیعتك، تأتی انت و شیعتك یوم القیامه راضین مرضیین»؛(الدر المنثور، ج 1، ص 379 و غایه المرام، ص 326). یا علی اینها تو و شیعه تو هستند. تو و شیعه ات روز قیامت می آیید در حالی كه از خدا راضی هستید و خداوند هم از شما راضی است. این حدیث، دو بار عبارت شیعه علی را آورده است و از زبان پیامبر وارد شده است و به خاطر همین در همان زمان شیعه علی بر سر زبان ها بوده است. در حدیث های دیگر هم همین مضمون آمده است. پس اولین بار توسط خود پیامبر، كلمه شیعه علی برای مسلمانان گفته شده است و حتی در زمان خود پیامبر اسلام كسانی همچون سلمان، ابوذر، مقداد و عمار به عنوان شیعه علی معروف شده بودند.(شیعه در اسلام، ص 5، پاورقی شماره اول). پس از وفات پیامبر(ص) ابوبكر را خلیفه كردند و طرفداران علی(ع) به اطاعت علی(ع) ماندند و خلافت ابوبكر را نپذیرفتند و از آن به بعد شیعه علی(ع) مشخص تر شد و پس از جنگ صفین صف شیعه و سنی از هم به طور كامل جدا شد و در زمان حضرت امام صادق(ع) صف شیعه و سنی به طور كامل از یكدیگر متمایز شد.(برای آگاهی بیشتر مراجعه كنید به كتاب «تاریخ پیدایش تشیع در ایران» نوشته های رسول جعفریان). اكثر بزرگان قریش نسبت به علی(ع) دشمنی داشتند چون در جنگ ها پدران و خویشان كافر آنان به دست حضرت علی(ع) كشته شده بود و آنان كینه آن حضرت را به دل داشتند و برای همین پس از وفات پیامبر مانع خلیفه شدن علی(ع) شدند و خودشان بر اوضاع و احوال مسلط شدند و هر كس هم پیرو علی(ع) شد، مورد ظلم و آزار قرار گرفت و وقتی كه معاویه سر كار آمد هر چه توانستند در حق شیعه علی(ع) ظلم كردند حتی امام حسین و همه بنی هاشم را مورد ظلم قرار دادند و امام حسین(ع) و بسیاری از خویشان او را در كربلا قتل عام كردند تا نسل حضرت علی نابود شود و خلفای عباسی هم مانند امویان تلاش كردند تا نسل علی(ع) نابود شود و به خاطر همین، شیعه علی در اقلیت ماند چون شیعه بودن مساوی بود با آزار و شكنجه و قتل و غارت شدن و كمتر كسی می توانست این همه آزار ها و شكنجه ها را تحمل كند. به طور كلی تاریخ شیعه همراه با این شكنجه ها و ظلم ها و قتل ها بوده است. این نكته را هم به خاطر داشته باشیم كه طرفداران حق همیشه كم هستند. علی(ع) فرمودك ایها الناس! لا تستوحشوا فی طریق الهدی...»(نهج البلاغه دشتی، ص 422، خطبه 201). و فرمود: اصبر علی مراره الحق (شرح غرر، ج 2، ص 237).؛ بر تلخی حق صبر كن. این سخنان می فهماند كه حق تلخ است و وقتی كه تلخ شد كمتر كسی آن را می تواند بپذیرد. پس علت اصلی كمی طرفداران حق، تلخی آن است و علاوه بر آن حق با هواهای نفسانی سازگار نیست و برای همین كمتر كسی آن را می پذیرد
به عبارت دیگرفلسفه ی پدیداری فرقه های مختلف : تمامی ادیان در درون خود فرقه ها و شاخه ها و گرایش های گوناگون و بعضا متفاوتی دارند, طرح تفصیلی این موضوع در دو دین بزرگ یهودی و مسیحی در اینجا امكان نداشته و تنها به ذكر علل پدیداری فرقه های مختلف در اسلام اشاره می شود;
اما قبل از آن تذكر دو نكته ضروری است:
اولا، این علل گاهی در پیدایش یك جریان با یكدیگر تداخل می كنندو برخی اوقات هر علتی موجب پدید آمدن گروه خاصی گشته و در مواقعی علتی در مؤسس آن جریان نقش چشمگیر داشته و علت دیگری در پیرو و پذیرنده ی آن مؤثر بوده است .
ثانیا، دو مسأله شاخص و ریشه ای منشأ بسترسازی برای پدید آمدن فرق گوناگون در اسلام گشته است . یكی در نخستین زمان فوت رسول اكرم (ص ) و مربوط به مسأله ی خلافت و امامت است و دیگری مرتبط با ماجرای حكمیت در جریان جنگ صفین (نگا: فی علم الكلام , احمد محمود صبحی , بیروت دار النهضه , چاپ اول , 1405 ق , ج 1, ).

اما علل :

1. ضعف فكری و فرهنگی : اصولا محدودیت قوای ادراكی انسان و عدم توانایی او برای حل قطعی همه مسائل اعتقادی , از جمله مهم ترین علل اختلاف انسان هاست , در مواردی كه مسأله به روشنی قابل حل نیست هر كس به حدس و گمان می رسد كه ممكن است با حدس و گمان دیگران متفاوت باشد. در این صورت است كه اختلاف نظرها آشكار می شود. حضرت رسول (ص ) در مدت كوتاه رسالتش فرصت بیان همه مطالب را برای مردم نیافت ; از این رو, لازم بود از سوی رسول خدا(ص ) جانشینی همچون او كه معصوم باشد كار را به عنوان امامت مسلمین و تبیین معارف قرآن و سنت نبوی ادامه دهند ولی چنین نشد. یكی از علل پیدایش غلات را در همین امر می توان جست , (نگا: بحارالانوار, محمدباقر مجلسی , بیروت مؤسسه الوفاء, چاپ دوم , 1983 م , ج 25, ص 288, روایت 44).
2. تعصبات قبیله ای : پس از وفات پیامبر(ص ), مردم به جای این كه در مراسم خاكسپاری شركت كنند, هر گروهی مدعی شد كه حق خلافت از آن اوست . بنابر شواهد تاریخی هیچ یك از انصار و مهاجران در تعیین جانشین پیامبر(ص ) از قرآن و سنت رسول خدا(ص ) یا از مصلحت امت سخن نگفت , بلكه سخن در این بود كه جانشینی پیامبر حق گروه انصار است یا مهاجر و چون در میان انصار دو قبیله ی اوس و خزرج بود این دو نیز به رقابت برخاستند و به دلیل همین مخالفت مهاجران غالب شدند, (نگا: جانشینی حضرت محمد(ص ), ویلفردمادولونگ , ترجمه ی احمد نمایی , جواد قاسمی و... مشهد, بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی , چاپ اول , 1377 ش , صص 47 - 65 و قیام حسین (ع ), دكتر سید جعفر شهیدی , تهران , دفتر نشر فرهنگ اسلامی , بهمن 1359
3. مادی : از منابع تاریخی و روایی معلوم می شود گروهی بوده و هستند كه مثلا با جعل مطالب و اخبار غلوآمیز و انتشار آن , توجه عده ای را به خود جلب كرده و از مواهب و فضل و بخششهای مادی آنان بهره مند شوند; مانند مغیره بن سعید كه در تمام عمر خود در تلاش بود تا مرام جدیدی احداث كرده و گروهی متشكل پدید آورد تا به اهداف مادی و دنیایی خود برسد, (نگا: ابن ابی الحدید, شرح نهج البلاغه , تحقیق : محمد ابوالفضل ابراهیم بیروت , دار احیاء الكتب العربیه , چاپ دوم , 1385 ق , ج 8, ص 21 و شهرستانی ابوالفتح , الملل و النحل , بیروت , دار المعرفه للطباعه و النشر, چاپ دوم , بی تا, ص 83) یا برخی برای آن كه می خواستند در محیط اسلامی راهی برای مباح كردن گناهان و ترك واجبات و فراهم ساختن بساط عیش و عشرت توأم با توجیه شرعی پیدا كنند تا توده های ناآگاه مسلمان به آن ایمان آورده آنگاه به كمك همین توده های ناآگاه تشكیلاتی به وجود آورده و به اهداف خود كه همان بسط اباحه گری بوده دست یابند. برخی از مورخان ملل و نحل یكی از علل پیدایش فرقه ی غلات را همین امر دانسته اند. (نگا: الاشعری , سعد بن عبدالله ابن خلف , المقالات و الفرق , تصحیح محمدجواد مشكور, تهران , مركز انتشارات علمی و فرهنگی , چاپ دوم , 1360 ش , 
4. سیاسی : سیاست بازانی كه بیشتر به اهداف غلط خود می اندیشند برای نیل به مقصود خود از حربه های گوناگونی استفاده می كنند و یكی از این حربه های قوی و كارآمد ایجاد فرق و نحله های گوناگون مذهبی است . اینان با به وجود آوردن چنین فرقه هایی یك سلسله مسائل و آموزه های دور از ذهن و عقل را وارد جریان مخالف خود می كردند تا به آن آسیب وارد كرده و آن را در مقابل چشم دیگران نامیمون جلوه دهند. مانند برخی از اخبار در مورد ائمه (ع ) كه به دور از حقیقت و واقعیت است. (نگا: الذهبی , ابی عبدالله محمد بن احمد بن عثمان , میزان الاعتدال فی نقد الرجال , تحقیق علی محمد البجاوی , دار احیاء الكتب العربیه , چاپ اول , 1382 ق , ج 2, ص 45) یا پدیداری فرقه ی كیسانیه كه پیروان مختار بن ابی عبیده ثقفی تلقی شده اند برای تضعیف دیدگاه و حركت مختار از سوی مخالفانش پدیدار شد, (نگا: صفری فروشانی , نعمت الله , غالیان , مشهد, بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی , چاپ اول , 1378 ش , صص 83 - 89)
5. گسترش حوزه جغرافیایی اسلام با فتوحات مسلمانان , به تدریج پیروان ادیان و عقاید دیگر وارد حوزه حكومت اسلامی شدند. گروهی از این افراد كه مسلمان شده بودند به طرح مسائل و مشكلات خود برای مسلمانها پرداختند و آنها كه بر دین خود باقی مانده بودند در این مسائل با مسلمانان مجادله می كردند این مسأله در اواخر حكومت بنی امیه و اوائل حكومت عباسیان به دلیل ترجمه ی فلسفه ی یونان شدت بیشتری گرفت و باعث پدیداری برخی از فرقه ها شد. بر اساس گزارش دكتر حسین عطوان , قدریه دیدگاههای خود را از تأثیرپذیری یهودیان و مسیحیان مسلمان شده ی شامی صورت می دادند, (نگا: فرقه های اسلامی در سرزمین شام در عصر اموی , دكتر حسین عطوان , ترجمه ی حمیدرضا شیخی , مشهد, بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی , چاپ اول , 1371 ش , صص 31 - 33 و نیز نگا: تاریخ الجدل , محمد ابو زهره , قاهره , دار الفكر العربی , صص 76 - 81 و نیز المیزان , علامه سید محمدحسین طباطبایی (ره ), موسسه الاعلمی للمطبوعات , ج 5, ص 276)
6. منع حدیث , یكی دیگر از عوامل پدیداری فرقه های گوناگون اسلام گشت , زیرا با جلوگیری از ضبط و تدوین حدیث كه در واقع ترجمان اصلی و مفسر حقیقی وحی به شمار می رفت , اسرائیلیاتی وارد آموزه های دینی گشت و موجب پدیداری هرج و مرج در اعتقادات اعمال , اخلاق و آداب و حتی جوهره و كنه دین وارد كرد و این خود موجب پیدایش بدعت های یهودی و مسیحی در آموزه های اسلام گردید, (نگا: معالم المدرستین , علامه سید مرتضی عسگری , قم , لكنه اصول الدین و المجمع العلمی الاسلامی , چاپ ششم , 1416 ق (1996 م ), ج 2, ص 57) این موضوع را به خوبی می توان در تفاسیر قرآن رهیابی كرد, (در این باب نگا: پژوهشی در باب اسرائیلیات در تفاسیر قرآن , دكتر محمدتقی دیاری , تهران , دفتر پژوهش و نشر سهروردی , چاپ اول , 1379 ش , مجموع كتاب) این موارد بخشی از علل پیدایش فرقه ها در اسلام بود.
به اعتقاد شیعه امامیه , هیچ كس جز نبی اكرم (ص) حق تشریع , تفسیر و تبیین احكام الهی را ندارد. پیامبر اكرم (ص) از طریق اتصال به منبع غیب , از احكام الهی مطلع می شدند و مأمور به تبلیغ این احكام بودند. پس از پیامبر اسلام طبق نص و تصریح ایشان , ائمه (ع) برای تبیین احكام الهی (و نه تشریع آن) منصوب شده اند. از جمله طبق حدیث مورد اتفاق جمیع فرق مسلمین : «انی تارك فیكم الثقلین كتاب الله و عترتی ما ان تمسكتم بها لن تضلوا ابدا ; دو شیء گرانبها میان شما باقی می گذارم : كتاب خدا و اهل بیتم , مادامی كه به این دو چنگ بزنید گمراه نخواهید شد». اگر ائمه (ع ) حكمی یا كیفیت عملی را بیان می كنند, صرفا بیان حكم الهی و نحوه عمل و سیره رسول اكرم (ص ) است و از پیش خود چیزی را تشریع نمی كنند.

منشأ پیدایش برخی تفاوت ها در كیفیت نماز و وضو، به دو عامل اساسی برمی گردد:

1- دور شدن از عصر حضور پیامبر اكرم (ص ) و پیدایش سؤالات جدید: با رحلت رسول اسلام , دوران دسترسی به كسی كه مبین حكم الهی بود به سر رسید. با گذشت زمان و دور شدن از عصر نبی اكرم و پیدایش مسائل و سؤالات جدیدی در زمینه های مختلف (از جمله در زمینه مسائل مربوط به نماز و وضو) اهل سنت - كه راه دسترسی به بیانگر حكم الهی را بسته می دیدند - برای یافتن پاسخ سؤالات خود, با اجتهاد و سلیقه خود به پاسخ آنها پرداختند. اما از دیدگاه شیعه، ائمه معصومین , مفسر و بیانگر حكم الهی بعد از نبی اكرم و بنا به سفارش ایشان بودند. آنان تا حدود 250 سال پس از رحلت نبی اكرم , نیز دسترسی به مبین و مفسر احكام الهی داشتند و ائمه (ع ), آنچه را كه حكم الهی بود تبیین می كردند; مثلا در مسائلی چون : آیا می توان با كفش نماز خواند؟ آیا اگر بر روی زمین و محل سجده نمازگزار, چیزی غیر از اجزای زمین (مثل فرش ) فاصله شود, می توان بر آن سجده كرد یا نه ؟ آیا خواندن سوره هایی كه سجده واجب دارد در قرائت نماز جایز است و..., در حالی كه اهل سنت در این امور به فهم و رأی خود استناد كرده اند.
2- تغییرات و تشریعاتی كه از سوی خلفا, پس از رحلت رسول اكرم (ص ) صورت گرفت - مانند مسأله تكتف (دست بسته نماز خواندن ), عموما از زمان عمر خلیفه دوم مرسوم شد. به عنوان نمونه وقتی اسیران فارس را نزد وی آوردند, آنان مقابل عمر دست بسته ایستادند. وی علت این عمل را جویا شد, گفتند ما مقابل امیران و بزرگان خود به جهت احترام این گونه می ایستیم . عمر از این نحوه اظهار ادب خوشش آمد و گفت خوب است ما هم در مقابل خداوند در نماز این گونه بایستیم (مستند العروه الوثقی , آیت الله خویی , ج 4,  جواهرالكلام ,  در مسأله وضو آمده است كه وضوی همه ی مسلمانان تا خلافت عثمان صورت واحدی داشته و مانند وضوی كنونی شیعه بوده است . این مسأله با آیه قرآن نیز تطبیق دارد كه می فرماید: «وامسحوا برؤوسكم و ارجلكم»؛ (مائده , آیه 6) در این آیه خداوند امر به مسح سر و پاها نموده است , در حالی كه اهل تسنن پاها را می شویند, علت تغییر وضو این بود كه عثمان در اواسط دوران خلافت خود نسبت به چگونگی وضوی پیامبر گرفتار تردید شد, او سپس وضوی پیامبر را به شكلی كه اكنون در میان اهل سنت مرسوم است اعلام نمود. این قضیه مورد مخالفت بسیاری از صحابه پیامبر واقع شد, لكن حكومت اموی بنا به اغراض سیاسی در نقاط مختلف اسلامی شیوه عثمان را تبلیغ كردند و شرایطی به وجود آوردند كه برخی از صحابه جرأت مخالفت با روش دستگاه حاكم را نداشت و در نتیجه این گونه وضو گرفتن رواج یافت .
برای آگاهی بیشتر ر . ك :
==المقالات و الفرق , تصحیح محمدجواد مشكور, تهران , مركز انتشارات علمی و فرهنگی , چاپ دوم
=== فرقه های اسلامی در سرزمین شام در عصر اموی , دكتر حسین عطوان , ترجمه ی حمیدرضا شیخی , مشهد, بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی , چاپ اول
==الملل والنحلل شهرستانی
==فرهنگ فرق ومذاهب
=====دایره المعارفها.

---

منبع:پرسمان