انگیزه ترس خداگرایى‏

 نظریه فروید
زیگموند فروید، روان پزشك نامدار اتریشى (1856- 1939 م)، در پاره‏اى از اظهار نظرهاى خود، «ترس» را منشأ اعتقاد به خدا و دین‏دارى دانسته است؛ البته پیش از او نیز این نظریه مطرح بوده است! شاید نخستین كسى كه این رأى را ابراز كرد، شاعر رومى «تیفوس لوكرتیوس» «1» باشد. او در یكى از اشعار خود گفته است: «نخست ترس بود كه خدایان را آفرید». خلاصه این نظریه آن است كه ترس، از عوامل طبیعى (مانند سیل، طوفان، زلزله، بیمارى، مرگ و ...) موجب شده كه انسان‏ها براى همه عوامل طبیعى هراس‏آور، منشأ مشتركى ساخته و او را خدا بنامند. به نظر فروید، خداوند مخلوق انسان است؛ نه خالق او. در واقع منشأ پیدایش عقاید دینى در ذهن انسان‏ها، آرزوى محفوظ ماندن از آسیب این عوامل بوده است. انسان‏هاى اولیه براى فرار از ترس و دلهره در برابر عوامل آسیب‏رسان، رفته رفته به موجوداتى صاحب قدرت و شعور و مسلط بر طبیعت قائل شدند تا بتوانند از طریق خواهش، قربانى، عبادت، دعا و كارهایى از این‏
__________________________________________________
(1). ف 99 م.
قبیل، مهر و محبت آن موجودات را برانگیخته، خود را از خطر برهانند. از نظر وى انگیزه انسان به خداوند، نه تنها در دوران اولیه تاریخ «مسئله ترس» بوده است؛ بلكه امروزه نیز این دیدگاه همچنان به قوت خود باقى است؛ چرا كه انسان موجودى است تاریخى و عناصر موجود در گذشته، به وسیله نسل‏هاى بى‏شمار، به انسان كنونى منتقل شده است. «1» نقد تئورى ترس‏
1. این دیدگاه، در حد یك فرضیه و احتمال است و هیچ دلیلى بر اثبات آن وجود ندارد.
2. به طور كلى دو عامل منشأ ترس انسان به شمار مى‏رود: یكى «عدم آگاهى» و دیگرى «عدم توانایى جسمى و روحى». انسان در برابر بسیارى از چیزهایى كه نمى‏شناسد، احساس ترس و وحشت مى‏كند و از همین رو، هر چه بر آگاهى‏هاى او افزوده مى‏شود، ترس او نیز كاهش مى‏یابد؛ مثلًا انسانى كه دچار بیمارى شده و علت آن را نمى‏شناسد، همواره دچار رنج و اندوه است؛ زیرا وى احتمال ده‏ها نوع مرض را- كه احیاناً قابل علاج نیستند- مى‏دهد. اما همین كه با مراجعه به پزشك، از علت بیمارى آگاهى یافت و متوجه شد كه بیمارى‏اش، چندان مهم نیست، ترس و دلهره وى از میان مى‏رود.
ناتوانى جسمى و روحى نیز موجب ترس مى‏شود؛ بدین معنا كه اگر فردى، دچار بعضى از عوارض روحى شود، همواره دچار دلهره و اضطراب خواهد بود. امّا كسانى كه از سلامت روان برخوردارند، در برابر بسیارى از خطرات، ترس به خود راه نمى‏دهند. بنابراین اگر بر آگاهى فرد، افزوده شود و از هر گونه‏
__________________________________________________
(1). عبداللَّه نصرى، خدا در اندیشه بشر، صص 38- 40.
عارضه روانى و بیمارى روحى ایمن باشد، هیچ گاه دچار ترس نخواهد شد. با در نظر گرفتن این مطلب، گفتنى است: فروید «علت گرایش به خدا را ترس مى‏داند»؛ حال اگر با افزایش آگاهى و سلامت روانى، ترس از میان برود، معلول- كه همان گرایش به خدا است- باید از میان برود!
به بیان دیگر، اگر فردى هیچ گونه ترسى نداشته باشد، باید ایمان به خدا هم نداشته باشد و یا اگر فردى از امورى مى‏ترسیده و سپس بر اثر آگاهى و یا توانایى روحى، ترسش زایل شده است؛ مى‏بایست هیچ گونه اثرى از گرایش به خدا در وى وجود نداشته باشد؛ در حالى كه همواره بر خلاف این مشاهده مى‏شود.
3. بر فرض كه همه یا گروهى از انسان‏ها، در اثر ترس موجودى به نام «خدا» را خلق و باور كرده و او را پرستش كنند؛ به لحاظ منطقى نمى‏توان نتیجه گرفت:
«خدایى وجود ندارد و همه ادیان پوچ و باطل‏اند». نهایت چیزى كه این دیدگاه- بر فرض صحت- اثبات مى‏كند، آن است كه انگیزه مردم در دین‏دارى و اعتقاد به خدا، نادرست است و این غیر از نفى «وجود خدا» و نفى «حقانیت هر دینى» است.
به عنوان مثال بسیارى از اختراع‏ها و اكتشاف‏هاى علمى در طول تاریخ بشر، به انگیزه شهرت‏طلبى یا كسب مال و موقعیت اجتماعى، صورت گرفته و این انگیزه‏ها غیراخلاقى و نادرست است. اما نادرست بودن انگیزه یك اكتشاف علمى، هرگز به معناى باطل بودن كشف علمى نیست.
خلاصه آنكه در این دیدگاه، میان انگیزه (آنچه انسان را به چیزى سوق مى‏دهد) و انگیخته (آنچه انسان به سوى آن حركت مى‏كند، یا آن را به دست مى‏آورد)، خلط شده و بطلان یكى به حساب بطلان دیگرى گذاشته شده است.
4. مواردى كه صحت این دیدگاه را نقض مى‏كند:
الف. تاریخ گواهى مى‏دهد كه پیام آوران دین و كسانى كه مردم را به سوى‏
خداوند مى‏خواندند، همواره از شجاع‏ترین مردم بوده و در برابر سخت‏ترین شكنجه‏ها پایدارى مى‏كردند.
ب. انسان‏هاى ترسوى فراوانى، بوده و هستند كه هیچ اعتقادى به خدا نداشته و ندارند.
به اعتقاد ما، نوعى باور نهادینه، به وجود خدا در همه انسان‏ها در طول تاریخ، وجود داشته است؛ یعنى، چنان‏كه حس حقیقت‏جویى و زیبایى دوستى- كه مثلًا- در كلیه انسان‏ها فطرتاً وجود دارد و نیازمند اكتساب یا علت نیست؛ حس خداشناسى و خدا پرستى نیز، در همه انسان‏ها بوده و هست و این فطرت الهى، آنان را به سوى اعتقاد به خداوند، سوق مى‏دهد. «1»
كى گلستان راز گوید با چمن كى بنفشه عهد بندد با سمن‏
كى چنارى كف گشاید در دعا كى درختى سر فشاند در هوا
كى شكوفه آستین پر نثار برفشاندن گیرد ایام بهار
كى فروزد لاله را رخ همچو خون كى گل از كیسه برآرد زر برون‏
كى بیاید بلبل و گل بوكند كى چو طالب فاخته كوكو كند
كى بگوید «لك لك» آن لك لك به جان «لك» چه باشد؟ مُلك توست اى مستعان!
__________________________________________________
(1). ر. ك: شهید مطهرى، فطرت.
كى نماید خاك، اسرار ضمیر كى شود بى‏آسمان بُستان منیر
از كجا آورده‏اند آن حلّه‏ها؟ مِنْ كریمٍ مِنْ رحیمٍ كُلِّها
آن لطافت‏ها نشان شاهدى است آن نشان پاى مرد عابدى است «1»

---

منبع :پرسمان/معارف