حق همسایه ها

پس از خانواده كه كوچك ترین و اساسی ترین تشكّل اجتماعی انسان ها به شمار می آید، افرادی كه در یك محل گرد هم می آیند و با یكدیگر همسایه می شوند با وحدت، وفاق و معاشرت ها و روابط عاطفی می توانند پاسدار بُعد انسانی و ارزشی و ضامن استحكام و استواری واحد اجتماعی خویش باشند.
اسلام برای همسایگان همچون خویشاوندان، حقوقی قایل شده كه اگر كسی بخواهد آن ها را نادیده انگارد یا ضایع نماید، گناهكار، خاطی و متجاوز است. در آیه 36 از سوره نساء، خداوند از انسان مسلمان و بنده راستین و با اخلاص خود می خواهد كه پس از اطاعت و عبادت او، حقّ بندگان دیگر و آداب معاشرت را مراعات كند و در واقع طبق این آیه، خداوند نسبت به حقّ خویش و حقوق انسان ها ده فرمان بسیار مهم صادر نموده است كه بند ششم و هفتم آن، در خصوص همسایگان دور و نزدیك است كه اوّلاً رعایت حقوق آنان طبق مفاد این آیه، عمل نمودن فرمان واجب الهی است و ثانیاً این رفتار در ردیف پرستش خداوند و شرك نورزیدن به او آمده است. مفسرین برای «جار ذی القربی»و «جار جنب» كه در این آیه آمده، بررسی های گوناگونی ارائه داده اند.1 به همین دلیل، امام صادق علیه السلام فرموده است:
«علیكم بحسن الجوار فانّ اللّه عزّوجلّ امر بذلك2؛ بر شما باد به خوش همسایگی پس به درستی كه خداوند بدان امر كرده است». آن فروغ فروزان در فرموده ای دیگر شیعیان را به این موضوع توجه داده است:
«رسول اكرم صلی الله علیه و آله وسلم برای پرهیزگاری، اهتمام در راه دین، راستی در گفتار، ادای امانت، سجده طولانی و خوش رفتاری نسبت به همسایه، مبعوث شده اند.»3
پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله وسلم نیز به مسلمین توصیه نموده اند: «اگر خواستار آن هستید كه پروردگار و فرستاده اش شما را دوست بدارند، وقتی امانتی به شما سپردند آن را ادا كنید و در سخن و گفتار صداقت را در نظر داشته و با همسایگان خود به نیكی رفتار كنید.»4
حدّ همسایگی، حقوق همسایگان
رسول اكرم صلی الله علیه و آله وسلم در خصوص حدّ همسایگی فرموده اند: «كلّ اربعین داراً جیران من بین یدیه و من خلفه و عن یمینه و عن شماله5؛ تا چهل خانه از رو به رو، پشت سر، طرف راست و سمت چپ، همسایه محسوب می گردند.» از رسول اكرم صلی الله علیه و آله وسلم در باره حدّ همسایگی سؤال شد، فرمودند: «حدّ الجوار اربعون داراً6؛ حدّ همسایگی چهل خانه است.» ابن قدّامه روایت مرسله ای از عایشه نقل كرده كه در آن آمده است از نبیّ اكرم صلی الله علیه و آله وسلم از حدّ همسایگی سؤال شد كه همین جواب را دادند.7
امام صادق علیه السلام فرموده است: مردی از انصار نزد رسول اكرم صلی الله علیه و آله وسلم آمد و عرض كرد: خانه ای از فامیلی خریده ام و نزدیك ترین همسایه ام كسی است كه به خیرش امیدی ندارم و از شرّش هم مصون نمی باشم. رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم به حضرت علی علیه السلام و ابوذر فرمود: كه در مسجد فریاد بزنند: «ایمان ندارد كسی كه همسایه او از شرّش در امان نیست.» پس سه بار این مطلب را گفتند. بعد از آن با دست خود اشاره فرمودند تا چهل خانه از پس و پیش و راست و چپ.8
اگر مردم این توصیه ها را مراعات كنند و وظایف خویش را در مورد همسایگان تا چهل خانه انجام دهند و حقوق متقابل در مورد این چهل خانه رعایت شود، مردمی كه در شهرك ها، محله ها، روستاها و چادرهای عشایری زندگی می كنند، تا مسافت قابل ملاحظه ای به دلیل رفتارهای پسندیده نسبت به همدیگر از زندگی توأم با آرامش، مودّت، اطمینان و اعتماد متقابل برخوردار خواهند شد و چنین پدیده ای بر رشد عاطفی، فرهنگی، بهبود ساختار اجتماعی و اقتصادی این نواحی اثر خود را خواهد بخشید. و افراد بسیاری قادرند دشواری ها و ناملایمات را پشت سر نهند یا در هنگام گرفتاری ها به یاری هم بشتابند و از معضلات زندگی یك دیگر گره گشایی كنند.
البته یادآوری می گردد افرادی كه در همسایگی ما به سر می برند، بنا به اعتقادات و خویشاوندی، بر سه دسته قرار می گیرند. چنانچه در روایتی آمده است:
«قال النبی صلی الله علیه و آله وسلم الجیران ثلاثة جارٌ له حقّ واحد و جارٌ له ثلاثة حقوق و جارٌ له حقّان فالجار الذی له ثلاث حقوق الجار المسلم ذو الرّحم فله حقّ الجوار و حقّ الاسلام و حقّ الرّحم و اما الذی له حقّان فالجار المسلم له حقّ الجوار و حقّ الاسلام و اما الذی حقّ واحد فالجار المشرك.»9
نبی اكرم صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: همسایگان به سه دسته تقسیم می شوند: نخست، همسایه ای كه در سه محور برگردن ما حق دارد؛ حقّ همسایگی، حقّ خویشاوندی و حقّ اسلام (برادر دینی)، دوم، همسایه ای كه دارای دو حق است؛ حقّ همسایگی و حقّ برادر ایمانی. سوم، همسایه ای كه دارای حقّ همسایگی است و آن، همسایه مشرك می باشد.
در نهج الفصاحه به نقل از رسول اكرم صلی الله علیه و آله وسلم آمده است: پس همسایه ای كه یك حق دارد، او كم حق ترین همسایگان است.10
در روایت دیگر كه از پیامبراكرم صلی الله علیه و آله وسلم نقل شده است ـ پس از دسته بندی همسایگان به سه گروه مورد اشاره ـ در خصوص همسایه ای كه یك حق دارد، آمده است:
«ومنهم من له حق واحد الكافر له حقّ الجوار11؛ دسته ای تنها یك حق دارند و آن، كافر است كه وظیفه ماست حق همسایگی را نسبت به وی مراعات كنیم.»
ملامحسن فیض كاشانی می گوید: پس بنگر كه چگونه برای فرد غیر مسلمان به محض همسایگی، حقوقی ثبت گردیده است!12
دقت در این تقسیم بندی، مؤیّد آن است كه تعهّد و مسئولیت ما تا حدّی در مورد همسایگان فراگیراست كه حتی اگر كافر یا مشركی در جوار ما مسكن داشته باشد، در ارتباط با او باید وظایف حقوقی، اخلاقی و رفتاری خود را انجام دهیم و كوتاهی در عملی ساختن حقوق مذكور، بیانگر خللی در جنبه های اخلاقی و معاشرت ماست.
رسول اكرم صلی الله علیه و آله وسلم فرموده است: دانی كه حق همسایگی چیست؟ سوگند به خدایی كه جان محمد در ید قدرت و فرمان اوست، به حقّ همسایه نرسد جز كسی كه خداوند بر وی رحمت كرده باشد.13
خاتم رسولان صلی الله علیه و آله وسلم در تشریح حقّ همسایه فرموده است:
«حقُّ الجارِ اِنْ مَرِضَ عُدْتَهُ وَ اِنْ ماتَ شَیَّعْتَهُ وَ اِن اسْتَقْرَضَكَ أَقْرَضْتَهُ وَ اِنْ اَصابَهُ خَیرٌ هَنَّأْتَهُ وَ اِنْ اَصابَتْهُ مُصیبَةٌ عَزَّیتَهُ وَ لا تَرْفَعُ بِناءَكَ فَوقَ بِنائَهُ فَتَسُدُّ عَلَیْهِ الرِّیْح»14
حق همسایه آن است كه اگر بیماری به وی روی آورد، عیادتش نمایی و اگر مرگش فرا رسید، در تشییع جنازه او شركت كنی و اگر از تو قرض خواست، از پرداخت آن امتناع نكنی و اگر شادمانی در زندگی اش رخ داد، بر او تبریك گویی و در مصائب و ناگواری ها و در ناراحتی های او شریك باشی و بنای خویش را از كلبه وی فراتر نبرده و او را از نسیم هوا محروم نكنی.
و در حدیث دیگری ضمن اشاره به این موارد، تأكید شده:« چون میوه ای خریدی، مقداری به او هدیه دهی و اگر نمی خواهی این كار را كنی، آن میوه را پنهانی به منزل ببر و فرزندت را همراه میوه (در حال خوردن میوه) بیرون خانه نفرست كه فرزند او آزرده شود. و بوی غذایت او را آزرده نكند (از این كه نمی تواند آن غذا را فراهم سازد، ناراحت نشود.) مگر این كه مقداری برایش بفرستی.»15
رسول اكرم صلی الله علیه و آله وسلم هشدار داده اند: هركه خانه ای بنا كند كه مردم ببینند و بشنوند، در روز قیامت آن خانه را تا طبقه هفتم زمین از آتش پرنموده و در گردنش اندازند و هیچ چیز او را نگه ندارد تا به قعر جهنم فرو غلتد. پرسیدند: یا رسول اللّه! ساختن خانه برای ریا یعنی چه؟ فرمودند: یعنی بیش از میزان نیاز و حاجت، ساخته است تا بدین وسیله بر همسایگان مباهات كند و بر برادران دینی فخر فروشد.16
نقل كرده اند كه روزی پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله وسلم همراه صحابه از جایی عبور می كردند، ساختمان بزرگ قبه مانندی را دید و پرسید: این بنا به چه كسی تعلق دارد؟ گفتند: از آنِ مردی انصاری است. بعد از چند روزی صاحب خانه مزبور به محضر آن بزرگوار شرفیاب گردید، حضرت از وی روی برتافت؛ متوجه شد كه پیامبراكرم صلی الله علیه و آله وسلم از دست وی ناراحت شده است، دلیل آن را از برخی صحابه جویا شد، آن ها ماجرای ساختمانی را كه وی احداث كرده، مطرح كردند. او هم برگشت و بنای مورد اشاره را تخریب كرد. حضرت محمد صلی الله علیه و آله وسلم وقتی بنای تخریب شده را مشاهده كرد، شادمان گشت و فرمود: این گونه بناها برای ساكنان محل و سایه همسایگان ایجاد زحمت می كند17؛ البته ساختمان وسیع اشكالی ندارد ولی در میان بناهای محقّر و كلبه های فقیران، احداث ساختمای مجلل هم از لحاظ زندگی عادی همسایگان را ناراحت می كند و هم اوضاع عاطفی و مناسبت های آنان را تحت تأثیر قرار می دهد. خانه های با ارتفاع زیاد در میان مساكن كم ارتفاع غیر از آن كه صاحبش را دچار كبر و غرور می كند و طبق روایات متعدد، منزلگاه شیطان است، برخانه های دیگران اِشراف پیدا كرده و زمینه های نگاه حرام و تیرهای زهرآگین گناه را فراهم می سازد؛ هوس ها را تحریك می كند و گاهی موجب خلاف های خطرناكی می شود كه امكان دارد آبروی صاحب خانه را ببرد. برافراشتن خانه ای مرتفع و مجلل در میان بناهای عادی، خود نشانه ای از تفرقه و پراكندگی هم است.
اوّل همسایه، بعد خانه
یكی از پدیده هایی كه در روابط همسایگان دخالت دارد و می تواند بر مناسبات متقابل آنان اثر بگذارد، منزل مسكونی است. دیدگاه اسلامی براین نكته اصرار می ورزد كه همسایگان در آرامش و آسایش اهل خانه دخالت دارند و حتی می توانند بر رشد عاطفی، اخلاقی و فكری والدین و فرزندان اثر بگذارند. از این جهت، قبل از انتخاب خانه ای در هر محله ای، لازم است اوضاع همسایگان و مجاورین منزل مورد نظر، بررسی شود و از صلاح بودن افرادی كه می خواهیم در كنارشان زندگی كنیم و احیاناً با آنان رفت و آمد داشته باشیم، اطمینان حاصل نماییم. رسول اكرم صلی الله علیه و آله وسلم به پیروان آیین اسلام تأكید می فرماید: «اِلْتَمِسُوا الجار قبل شری الدار؛18 قبل از خرید خانه در باره همسایه تحقیق كنید.»
حضرت فاطمه زهرا علیهاالسلام با الهام از این سخن پدر والا تبارشان خطاب به فرزندش امام حسن مجتبی علیه السلام فرموده اند: «یا بنیّ! الجّار ثمّ الدّار19؛ ای فرزندم! اوّل همسایه، بعد خانه.»
رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: از خوشبختی مسلمان وسعت خانه، همسایه خوب و مركب راهوار است.20
علامه مجلسی این روایت را با اندكی تفاوت در كتاب حلیة المتقین آورده است. خاتم پیامبران خوش یُمنی و مباركی زن، مسكن و مركب را در روایتی بیان فرموده و در فرازی از این سخن پر فروغ، مسكنی را مبارك دانسته اند كه وسیع بوده و اهل آن از همسایگانی خوب برخوردارند و خانه ای را شوم دانسته اند كه محقر و تنگ بوده و اهل آن از دست همسایگان بد در رنج و عذابند.21
رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم در بیانی نورانی فرموده است: وقتی دو نفر تو را در یك زمان دعوت كردند، دعوت كسی را كه خانه اش به تو نزدیك تر است بپذیر؛ زیرا كسی كه منزلش در قُرب خانه ات قرار دارد، در همسایگی مقدم است.22
حفظ حُرمت همسایه و توجه داشتن به ارزش های انسانی وی، از وظایف اخلاقی و وجدانی همسایگان است، پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله وسلم چنین گوهر افشانی كرده اند:
«مَنْ كانَ یُؤْمِنُ بِاللّهِ وَ الیَومِ الاخِرِ فَلْیُكْرِمُ الْجارَه23؛ هركس به خدا و روز قیامت ایمان دارد باید همسایه اش را حُرمت نهد و اكرام نماید.»
امام ششم از پدرش امام باقر علیه السلام نقل كرده است كه در كتاب حضرت علی علیه السلام چنین خواندم كه: رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: «همسایه همچون نفس انسان است و نباید خُسرانی متوجه او شود و روا نیست (بی دلیل) مجرم تلقی گردد. و حُرمت همسایه با احترام مادر در یك ردیف است.»24
همچنین از آن حضرت روایت شده كه: «حُرْمَةُ الجارِّ عَلَی الجّارِّ كَحُرْمَةِ دَمِهِ25؛ حُرمت همسایه بر همسایه، همچون حُرمت خون است.»
احساس تعهد و مسئولیت در مقابل همسایگان، از وظایف دیگر ماست كه در منابع روایی به آن سفارش شده است. چنان چه حضرت محمد صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: شایستگان (برگزیدگان) شما، صاحبان خرد (شخصیت) هستند. سؤال شد: صاحبان خرد چه كسانی هستند؟ فرمود: آنان صاحبانِ اخلاق نیكو، بردباری های متین، صله ارحام، نیكی به پدر و مادر و متعهدان نسبت به همسایگان و یتیمان بوده، اطعام كرده، سلام كردن را ترویج می نمایند و نماز می گذارند در حالی كه مردم در خواب غفلت فرو رفته اند.26
اگر خواستیم منزل مسكونی خود را در معرض فروش قرار دهیم، بهتر است كه این موضوع را با همسایگان مطرح كنیم تا اگر طالب آن هستند، به خرید خانه ما مبادرت ورزند. زیرا به فرمایش رسول اكرم صلی الله علیه و آله وسلم همسایه در خرید خانه بر دیگران برتری و اولویت دارد.27
در بیانی دیگر، آن حضرت تأكید نموده اند: وقتی كسی تمایل به فروش زمین یا منزلی دارد باید نخست به همسایه خود پیشنهاد كند.28
جابر می گوید: پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: هركه در بوستانی شریكی یا همسایه ای دارد نباید قبل از آن كه با او در میان بگذارد، آن را بفروشد.29
نیكی به همسایه
از مواردی كه پیامبراكرم صلی الله علیه و آله وسلم در سخنان متعدد و موقعیت های گوناگون مورد تأكید و توجه قرار داده اند. آن حضرت به مسلمانان توصیه نموده اند: اگر خواستار آن هستید كه پروردگار و فرستاده اش شما را دوست بدارند... با همسایگان به نیكی رفتار كنید.30
امام صادق علیه السلام از رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم نقل كرده اند كه: همسایه ای كه با همسایه خود خوش رفتاری نماید، ایمان دارد.31 و نیز پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله تأكید فرموده اند: آنچه برای خود می خواهی، برای مردم بخواه تا مؤمن باشی. و با همسایگان نیكی كن تا در زمره مسلمانان به شمار آیی.32
رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم چهار چیز را عامل زیادی رزق و روزی دانسته اند: خوش خلقی، خوش سلوكی با همسایگان، امتناع از آزار مردم و كاهش بی قراری و نگرانی در هنگام ناملایمات و عوامل اندوه آور روزگار.33 و نیز از آن حضرت روایت شده است كه: رحمت الهی به فرزندی باد كه والدین خود را در نیكی یاری كند. و رحمت بر پدری كه فرزند خویش را در نیكی كمك كند و بر همسایه ای كه در كارهای خوب یار همسایه خود باشد.
جعفربن ابی طالب ـ كه همراه عده ای از اصحاب رسول اكرم صلی الله علیه و آله وسلم به سرزمین حبشه مهاجرت نمود تا از یك سو به تبلیغات دینی پرداخته و از طرف دیگر برای مدتی از فشارهای مشركان مكه در امان باشند ـ به عنوان سخنگو و سرپرست این جمع در برابر پادشاه حبشه، بدون هیچ گونه نگرانی گفت: من آنچه را از رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم شنیده ام بدون كم و كاست، خواهم گفت. نجاشی به وی گفت: چرا از آیین نیاكان خود دست برداشته و به آیین جدید، كه نه با دین ما و نه با دین اجداد شما تطبیق می كند، گرویده اید؟
او در پاسخ گفت: ماگروهی نادان و بت پرست بودیم. از مُردار اجتناب نمی كردیم. پیوسته گرد كارهای خلاف و منكر بودیم. همسایه نزد ما از هرگونه احترامی محروم بود. ضعیف، محكوم زورمندان گشته بود. با خویشاوندان خویش به جنگ برخاسته بودیم. روزگاری به این منوال بودیم تا این كه یك نفر از میان ما، كه سابقه درخشانی در پاكی و درستی داشت، برخاست و به فرمان خداوند، ما را به توحید فرا خواند و دستور داد در امانت كوشیده، از ناپاكی ها اجتناب ورزیم و با خویشاوندان و همسایگان خوش رفتاری كنیم.
توجه به موضوع همسایه در مصاحبه ای مهم با پادشاهی غیر مسلمان از سوی سفیر رسول اكرم صلی الله علیه و آله وسلم ، جالب توجّه است. زیرا جعفر در تشریح اوضاع جاهلیت و برنامه های اصلاحی پیامبر، باید به نكاتی مهم اشاره می كرد و چون وقت تشریح تمامی مباحث نبود، باید نكات زبده و موضوعات مهم تری را مطرح می نمود؛ كه موضوع همسایه در دستور كارش قرار گرفت.34
از رسول اكرم صلی الله علیه و آله وسلم پرسیدند: آیا در مال انسان غیر از امور واجب مثل زكات و مانند آن، حقّی وجود دارد؟ فرمودند: آری؛ نیكی به بستگانی كه قهر كرده اند و پیوند با همسایه مسلمان.
حضرت افزودند: «مازال جبرئیل یوصینی بالجار حتی ظننتُ انه سیورّثه35؛ آن چنان جبرئیل درباره همسایه به من سفارش نمود، تا آن جا كه گمان كردم همسایه می تواند از همسایه خود ارث ببرد.»
عبداللّه بن عباس گفته است: چند روز قبل از آن كه رحلت حضرت محمد صلی الله علیه و آله فراسد، آن حضرت برای ما خطبه ای ایراد فرمودند و چنان موعظه ای كردند كه چشم ها پر از اشك شد و دل ها نسبت به آن تپید و بدن ها به لرزه در آمد.
از مقدمه چینی ها و تمهیدات پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم برمی آید كه آن بزرگوار در واپسین روزهای حیات دنیوی خویش در نظر دارد برای اصحابی كه از فرشتگان برترند و در جلسه ای كه گروهی مؤمن، وارسته و حتی فرشتگان حضور دارند، مطالب مهمی بیان فرمایند و آنان را به مسایل و امور خطیری سفارش كرده و نصیحت فرمایند. به متن خطبه پیامبر كه مراجعه می شود، ملاحظه می گردد در چهار فراز آن، حضرت در مورد همسایگان نكاتی را تذكر داده اند و اصحاب برگزیده خویش را از اذیت كردن به همسایه و سایر رفتارهایی كه مجاورین آنان را ناراحت نماید، بر حذر داشته اند و به نیكی نسبت به همسایگان تأكید كرده اند.
حاتم طایی از بزرگان عرب و مردی با سخاوت بود كه به همسایگان خویش خدمت می كرد و حوائج آنان را برآورده می نمود. وی قبل از آن كه به شرف ملاقات با رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم فایز گردد، درگذشت. تا سال نهم هجری، دودمان حاتم طایی تسلیم اسلام نشده بودند، در این سال، گروهی از رزمندگان به فرماندهی حضرت علی علیه السلام و با دستور پیامبراكرم صلی الله علیه و آله وسلم به سوی مقرّ این قبیله (اردن كنونی) اعزام گردیدند تا آنان را به یكتا پرستی فراخوانند. حضرت علی علیه السلام بر آن ها غلبه یافت و اسیران و غنائم را به مدینه آوردند و مقابل پیامبر قرار دادند. وقتی آن حضرت برای تماشای اسیران آمدند، دختر حاتم ـ كه در میان آنان بودـ از جای برخاست و عرض كرد:
ای فرستاده الهی! پدرم از دنیا رفته و برادرم عدی گریخته است، برمن منّت گذار و آزادم كن و شماتت قبایل عرب را از من دور ساز. همانا پدرم بردگان را آزاد می ساخت، از همسایگان نگهبانی می نمود و به امور آنان رسیدگی می كرد و آشكارا در حوادث تلخ و ناملایمات به امداد مردم ـخصوصاً خویشاوندان و همسایگان ـ می پرداخت.
پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم به دلیل ارج نهادن به ارزش های اخلاقی، خطاب به وی فرمود: این صفات، از خصال مسلمانان و مؤمنان است و اگر پدرت مسلمان بود، بر او رحمت می فرستادیم. سپس به اطرافیان فرمود: به پاس ارج نهادن به روش نیكوی پدرش، این دختر را آزاد سازید و به برادرش عدی تحویل دهید. وی كه سفانه نام داشت، به نزد برادر خود عدی آمد و از برخورد شایسته پیامبر سخن گفت. وی نیز به مدینه آمد و با پیامبر ملاقات كرد و اسلام آورد و از یاران با وفای حضرت علی علیه السلام به شمار آمد و در جنگ های جمل، صفین و نهروان در ركاب امیرمؤمنان علی علیه السلام از خود رشادت ها نشان داد. و همه این ها، از بركات احسان و نیكی به همسایه است.36
از امام صادق علیه السلام نقل شده است كه حضرت فاطمه زهرا علیهاالسلام از برخی مسائل نزد پدر خویش شكوه نمود. پس از آن، حضرت محمد صلی الله علیه و آله وسلم ورقه ای به دخترش مرحمت كرد و اضافه نمود: مضامین آن را فراگیر. در آن، نوشته شده بود: «هركس به خداوند و روز قیامت ایمان داشته باشد همسایگان را مورد آزار قرار نمی دهد و نیز میهمان خویش را گرامی داشته و سخن نیكو می گوید یا سكوت اختیار می كند.»37
از ابن مسعود روایت شده است كه: مردی به خدمت حضرت فاطمه زهرا علیهاالسلام شرفیاب شد و عرض كرد: ای دختر رسول خدا! آیا از پدرتان نزد شما چیزی باقی است؟ آن بانوی مكرّم فرمود: ای كنیزك! آن چوب تر را برایم بیاور. او هم پس از تفحّص بسیار، آن را یافت و به حضرت زهرا علیهاالسلام تحویل داد كه در آن نوشته شده بود:
رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: كسی كه همسایه از دست او در امان نباشد، ایمان ندارد و كسی كه به خدا و روز قیامت یقین دارد، به همسایه آزار نمی رساند.38
آزار نرساندن به همسایه و نیكی نمودن به او، بدین معناست كه در ایجاد آرامش و آسایش برای او و اهل خانه اش دلسوزی كنیم، در حدّ توان دشواری ها را از سر راهش برداریم، طمع به مالش نداشته و ارتباط خود را با وی براساس صفا و صمیمت بنیان نهیم. این تلاش اخلاقی و رفتار انسانی، در زندگی دنیایی ما اثر مطلوب می گذارد و موجب افزایش امید به زندگی، رهایی از آشفتگی های عصبی و منجر به رفع نیازها و شركت در عمران و آبادانی محله می شود. و این گونه وفاق اجتماعی و تشریك مساعی توأم با برخوردهای عاطفی، موجب فزونی نعمت ها و افزایش بركات، جلب اعتماد و تقویت حُسن اطمینان همسایگان نسبت به یك دیگر خواهد شد.
البته خوش رفتاری با همسایگان نباید با منّت گذاری و نیكی را به رخ آنان كشیدن، توأم باشد. و خود همسایگان به خوبی در مورد رفتارهای ما قضاوت خواهند كرد. چنان چه رسول اكرم صلی الله علیه و آله وسلم فرموده است:
«اگر همسایگانت تو را نیكوكار دانستند نیكوكاری و در غیر این صورت، بدكاری!»39
ادامه : حقوق همسایگان در سیره و سخن نبوی(ص)
پی نوشت ها:
1 . ر.ك: تفسیر غریب القرآن، منسوب به زید بن علی بن الحسین(ع)، تحقیق محمد جواد الحسینی جلالی، ص 170؛ تفسیر ابوالفتوح رازی، ج 3، ص 177 و 176؛ تفسیر القرآن الكریم، سید عبداللّه شبر، ص 114؛ تفسیر المیزان، ذیل آیات 42ـ36 سوره نساء و لسان التنزیل، به اهتمام مهدی محقق، ص 193 و 192.
2 . بحارالانوار، ج 71، ص 150 و وسائل الشیعه، كتاب جهاد با نفس.
3 . آداب معاشرت از دیدگاه معصومین، شیخ حرّ عاملی، ترجمه محمدعلی فارابی، ص 17.
4 . میزان الحكمه، ج 2، ص 190 و نهج الفصاحه، ص 110 و 463.
5 . كافی، ج 2، ص 699؛ وافی، ج 1، ص 351؛ وسائل الشیعه، ج 8، باب 90 از احكام العشرة، حدیث اول؛ المحجة البیضاء، ج 3، ص 427؛ لئالی الاخبار، تویسركانی، ج 3، ص 7؛ ذخیرة العباد، ج 3، ص 54 و مجمع الزوائد، ج 8، ص 144.
6 . نهج الفصاحه، ص 284؛ مجمع البیان، ج 2، ص 45 و احیاء علوم الدین، غزالی، ج 2، ص 212.
7 . این نكته را آیة اللّه محمد علی اسماعیل پور در مقاله خود آورده است. (ر.ك: آموزگار جاوید، ص 324).
8 . وسائل الشیعه، ج 8، باب 86، از احكام العشرة، حدیث اول.
9 . المحجة البیضاء، ج 3، ص 422؛ نصایح، آیة اللّه مشكینی، ص 130 و جامع الاخبار، ص 387.
10 . نهج الفصاحة، ص 281.
11 . مستدرك الوسایل، ج 2، ص 79.
12 . المحجة البیضاء، ج 3، ص 422.
13 . كیمیای سعادت، ج 1، ص 428.
14 . نهج الفصاحة، ص 291.
15 . اصول كافی، ج 2، ص 666؛ بحارالانوار، ج 82، ص 94؛ مستدرك الوسایل، ج 2، ص 79؛ تنبیه الغافلین، ص 106 و میزان الحكمة، ج 2، ص 195.
16 . حلیة المتقین، علامه مجلسی، ص 446.
17 . مجمع البیان، ج 7، ص 198 و سیستم اجتماعی اسلام، كوثر نیازی.
18 . كلمات نغز محمد(ص)، ص 9.
19 . كشف الغمه فی معرفة الائمه، علی بن عیسی اربلی، ج 2، ص 26 و 25 و علل الشرایع، ص 181.
20 . خصال صدوق، ج 1، ص 179.
21 . المحجة البیضاء، ج 3، (آداب الصحبة و المعاشرة)، ص 423.
22 . نهج الفصاحة، ص 25.
23 . المحجة البیضاء، ج 5، ص 125؛ الحكم الزاهره، ص 421 و كیمیای سعادت، ج 1، ص 427.
24 . تنبیه الغافلین، ص 106 و نهج الفصاحه، ص 573.
25 . نهج الفصاحه، ص 286.
26 . جهادالنفس، شیخ حرّ عاملی، ترجمه علی صحّت، ص 42.
27 . نهج الفصاحه، ص 27 و كلمات نغز محمد(ص)، ص 22.
28 . نهج الفصاحه، ص 32.
29 . آثار الصادقین، آیة اللّه صادق احسان بخش، ج 2، ص 376.
30 . نهج الفصاحه، ص 463.
31 . مجموعه ورّام، ج 1، ص 24.
32 . نهج الفصاحه، ص 14.
33 . نزهة النواظر، ص 23 و 45.
34 . فروغ ابدیت، جعفر سبحانی، ج 1، ص 315و314.
35 . سفینة البحار، حاج شیخ عباس قمی، ج 1، ص 414 و 413؛ نخبة الانوار فی هدایة الابرار، مولوی همدانی، ص 77؛ تنبیه الغافلین، ص 106، نهج الفصاحة، ص 546.
36 . الاصابة فی تمییز الصحابه، ج 2، ص 460 و ج 4، ص 322؛ زهرالربیع، ص 89 و مجالس المؤمنین، قاضی نورالدین شوشتری، ج 1، ص 646.
37 . الكافی، ج 2، (باب حقّ الجوار)، ص 667؛ وافی، ج 1، ص 350 و ذخیرة العباد، جزء 3، ص 53.
38 . سفینة البحار، ج 1، حدیث فاطمه زهرا(س).
39 . نهج الفصاحه، ص 24 و المحجة البیضاء، ج 3، ص 425.