اخلاق پژوهش

شكی نیست كه تحقیق و پژوهش علمی در اسلام اهمیت بسیار فراوانی دارد و پرواضح است كه افكار، اندیشه‌ها و آثار محققان و پژوهشگران هر جامعه زیر ساخت‌های علمی آن جامعه را تشكیل داده، بناهای علمی و نتایج عملی و تجربی فراوانی به همراه دارد. از این رو، اگر محققان و پژوهشگران ارزش‌های خوب و پسندیده اخلاقی را با مسائل پژوهشی خود همراه كنند؛ زیر ساخت‌های علمی جامعه اثرات و نتایج مثبت و همیشگی خواهند داشت و اگر خدای ناكرده با امور غیر ارزشی و غیر اخلاقی همراه شوند؛ نتایج منفی و ناپسند به دنبال خواهند داشت؛ به همین جهت در این یادداشت به برخی از آموزه‌های اخلاقی اسلام درباره پژوهش اشاره می‌شود.
1. انگیزه الهی
نخستین مساله‌ای كه شایسته و بایسته است پژوهشگران به آن توجه كنند این است كه نیت و انگیزه خود را برای خدا خالص كنند و به خاطر جلب رضای خدا و تقرب به درگاه او تحقیق و پژوهشی انجام دهند.
زیرا می‌دانیم كه بر اساس نظام اخلاقی اسلام، نیت و انگیزه، به اندازه عمل و بلكه بیشتر از آن اهمیت دارد و به همین دلیل پیامبر اكرم (ص) فرمود: نیت مومن بهتر از عمل اوست (بحارالانوار ج 70 ص 186) و در جای دیگر فرمود: ارزش اعمال بستگی به نیت ها دارد و بهره هر كس از عملش مطابق نیت اوست، كسی كه به خاطر خدا و پیامبر هجرت كند هجرت به سوی خدا و پیامبر كرده است و كسی كه به خاطر رسیدن به مال دنیا یا به دست آوردن همسری هجرت كند بهره‌اش همان چیزی است كه به سوی آن هجرت كرده است. (مستدرك الوسائل ج 1 ص 90)
ماهیت هر عملی با توجه به نیتی كه فرد در انجام آن داشته مشخص می‌شود، زیرا اعمال ما، تنها جنبه ظاهری و دنیوی ندارند بلكه متشكل از ظاهر و باطن هستند، به همین جهت، برای ارزش‌گذاری كاری، تنها ظاهرِ خوب كفایت نمی‌كند بلكه باید باطن آن كار و شخص انجام دهنده آن نیز خوب و پسندیده باشد. به بیان روشن‌تر در دیدگاه اسلام تنها عملی ماندگار و ابدی خواهد شد كه با انگیزه الهی و پیروی از او انجام شود لذا برای اینكه تحقیق و پژوهش ما حقیقتا ارزشمند گردد و ما را به سعادت و كمال حقیقی رهنمون سازد نیازمند همراهی با انگیزه الهی و اخلاص در عمل است.
همچنین اگر قصد و نیت الهی و اخروی همراه تحقیق و پژوهش باشد، اجر و پاداش آن، مضاعف خواهد شد.
امام علی علیه‌السلام فرمود: عطایای الهی به اندازه نیت انسان است. (نهج‌البلاغه / نامه 31)
ذكر این نكته ضروری است كه اگر تحقیق و پژوهش به انگیزه دیگری مانند انگیزه‌های ثروت، قدرت و مانند آن صورت پذیرد هر چند ممكن است مدتی دنیای ما و دیگران را آباد كند اما چون در راستای زندگی حقیقی ما نیست فاقد ارزش حقیقی همه جانبه خواهد بود و سود معنوی برای پژوهشگر نخواهد داشت.
2. توكل
از آموزه‌های اخلاقی اسلام، فضیلت توكل است كه بر محققین و پژوهشگران شایسته و بایسته است در همه امور زندگی خود از جمله در تحقیقات و پژوهش‌های علمی، بر خدا توكل كنند.
توكّل از مادّه وكالت و به معناى سپردن كارها به خدا و اعتماد به لطف اوست و پرواضح است كه به معناى دست كشیدن از تلاش و كوشش نیست بلكه انسان تا آنجا كه در توان دارد باید تلاش كند و منزلگاه‌ها را یكى بعد از دیگرى با تمام توان بپیماید، امّا آنچه از توان او بیرون است به خدا واگذارد و از الطاف جلیّه و خفیّه او مدد بطلبد.
امام علی (ع) فرمود: كسى كه بر خدا توكّل كند مشكلات در برابر او خاضع، و اسباب براى او سهل و آسان مى‏گردد. (غررالحكم حدیث 9028)
و نیز فرمود: كسى كه توكّل بر خدا كند شبهات براى او روشن مى‏شود. (غرر الحكم حدیث 8985)
3. احترام به پژوهشگران سابق
پژوهش‌های نو و جدید ـ در حقیقت ـ نتیجه و محصول زحمات و پژوهش‌های پیشینان و دانشمندان گذشته است. پژوهشگران و محققان در هر دوره‌ای با بهره‌گیری از یافته‌ها و پژوهش‌های محققان گذشته می‌كوشند تا كاروان علم و دانش و اندیشه را پیش ببرند و افق‌های جدیدتری به روی خود و بشریت بگشایند. به همین جهت بر هر محقق و پژوهشگر شایسته و بایسته اخلاقی است كه از دانشمندان و علمای گذشته به نیكی یاد كرده و زحمات و تلاش‌های آنها را فراموش نكند و به تعبیر دیگر مراتب اساتید را مراعات نماید؛ زیرا دانشمندان و محققان اسبق، اساتیدِ پژوهشگران سابق بودند و پژوهشگران سابق نیز اساتید و راهنمایانِ اندیشوران امروز .
پیامبر اكرم (ص) فرمود: هركس عالم و دانشمندی را گرامی بدارد مرا گرامی داشته و هر كس مرا گرامی بدارد خدا را گرامی داشته است... (جامع الاخبار ص 39)
4. شهامت و شجاعت در پژوهش
محقق و پژوهشگر باید در انجام پژوهش و تحقیقات علمی با شهامت و شجاعت قدم برداشته و نباید به دلیل ترس از ناتوانی یا ترس از مشكلات احتمالی یا امكانات كم و .... از انجام كارهای بزرگ خودداری كند. این مساله تا جایی مهم و اساسی است كه از مشورت با شخص ترسو نهی شده است. امام علی (ع) فرمود: هرگز با انسان ترسو مشورت نكن چرا كه تو را از كارهاى مهم باز مى‏دارد، و موضوعات كوچك را در نظر تو بزرگ جلوه مى‏دهد. (غرر الحكم حدیث 10349)
از طرفی دیگر پژوهشگر باید شجاعانه دنبال حق و حقیقت باشد و بعد از رسیدن به نتیجه ـ به خاطر اینكه ممكن است بسیاری از افراد آن را نپذیرند ـ از مطرح كردن آن نهراسیده و با شجاعت و شهامت از نظریه خود دفاع كند.
امام علی (ع) فرمود: شجاعت زینت است و ترس عیب است. (شرح غرر الحكم ج 7 ص 171)
5. امانت‌داری
امانت‌داری در پژوهش و تألیف، ركن مهمی از حیات علمی و تحقیقی یك جامعه است. هر پژوهشگری اخلاقاً موظف است منبع و مدرك هر مطلبی را كه نقل كرده ذكر كند.
همچنین امانت‌داری در تحقیق و پژوهش اقتضا می‌كند كه در نقل‌‌قول‌ها و یا در استنادها به سخن دیگران از قطعه كردن مطالب ـ كه مخل مراد كامل آن نقل است ـ پرهیز شود.
امام صادق (ع) فرمود: خداوند هیچ پیامبرى را مبعوث نكرد، مگر این كه راست گویى و اداء امانت نسبت به نیكوكار و بدكار جزو تعلیمات او بود. (كافی ج 2 ص 104)
همچنین فرمود: نگاه به ركوع و سجود طولانى افراد نكنید (و تنها آن را نشانه دیانت آنها ندانید) چرا كه این چیزى است كه ممكن است به آن، عادت كرده باشد، و هرگاه آن را ترك كند، نگران مى‏شود ولى نگاه به راست‌گویى و امانت‌داری آنها كنید. (كافی ج 2 ص 105)
6. روحیه حقیقت جویی در پژوهش
شایسته و بایسته است پژوهشگر همواره روحیه حقیقت جویی و حقیقت‌طلبی داشته باشد و همه تلاش و زحمت خود را در كشف حقیقت صرف كند. زیرا حق و حقیقت است كه باقی خواهد ماند.
7. پرهیز از كتمان حق
یكی از مهم‌ترین مسائلی كه پژوهشگران باید به آن توجه كنند این است كه نباید حقایق و مسائل واقعی را كه نیاز جامعه است كتمان كنند.
پیامبر اسلام (ص) فرمود: هر گاه از دانشمندى چیزى را كه مى‏داند سؤال كنند و او كتمان نماید روز قیامت افسارى از آتش بر دهان او مى‏زنند (بحارالانوار ج 57 ص 301)
در حدیث دیگرى از امیر مؤمنان على (ع) پرسیدند: بدترین خلق خدا بعد از ابلیس و فرعون ... كیست؟
امام در پاسخ فرمود: دانشمندان فاسدند كه باطل را اظهار و حق را كتمان مى‏كنند و همان‌ها هستند كه خداوند بزرگ درباره آنها فرموده: لعن خدا و لعن همه لعنت‏كنندگان بر آنها خواهد بود. (بحار الانوار ج 2 ص 88)
8. پژوهش گروهی و استفاده از مشاوران
از اخلاق پژوهش این است كه تحقیقات علمی تا جایی كه امكان دارد به صورت گروهی انجام گردد. زیرا از هر جهت مفیدتر از كارهای فردی و شخصی است، به عبارت دیگر پژوهشهای فردی هر چند در جای خود مفید و ارزنده است اما اتقان پژوهشهای گروهی قابل مقایسه با پژوهش‌های فردی نیست. اهمیت مشورت تا حدی است كه رسول گرامی اسلام (ص) - كه صاحب علم لدنی بود - با اصحاب خود مشورت می‌كرد.
امیر مؤمنان علی (ع) فرمود: بهترین آرا و اندیشه‌ها از آن كسی است كه از مشورت با دیگران خود را بی‌نیاز نبیند. (غرر الحكم و دررالكلم، ج1 حدیث 330)
امام حسن (ع) فرمود: هیچ جمعیّتى در كار خود با یكدیگر مشورت نكردند مگر این كه به خیر و صلاح خویش رهنمون شدند. (تحف العقول ص 164)
به قول مولانا:
این خردها چون مصابیح انور است / بیست مصباح از یكی روشنتر است
پرواضح است كه كار و پژوهش گروهی از مصادیق مشورت و كمك گیری از یكدیگر است و همه فوائد مشورت كردن را به همراه خود دارد.
9. پرهیز از شهرت‌طلبی و دنیا خواهی و تمایلات نفسانی
برای پژوهشگر و محقق شایسته و بایسته است كه در تحقیقات علمی خود از شهرت‌زدگی و دنیا طلبی بپرهیزد. زیرا این امور موجب دور شدن انسان از حقیقت و سعادت ابدی می‌شود.
قرآن كریم نكته بسیار مهمی را گوشزد می كند و می فرماید: "مَن كاَنَ یُرِیدُ الْحَیَوةَ الدُّنْیَا وَ زِینَتهََا نُوَفّ‏ِ إِلَیهِْمْ أَعْمَالَهُمْ فِیهَا وَ هُمْ فِیهَا لَا یُبْخَسُون أُوْلَئكَ الَّذِینَ لَیْسَ لهَُمْ فىِ الاَْخِرَةِ إِلَّا النَّارُ وَ حَبِطَ مَا صَنَعُواْ فِیهَا وَ بَاطِلٌ مَّا كَانُواْ یَعْمَلُون" (هود/15و16)
كسانى كه زندگى دنیا و زینت آن را بخواهند، (نتیجه) اعمالشان را در همین دنیا بطور كامل به آنها مى‏دهیم و چیزى كم و كاست از آنها نخواهد شد. (ولى) آنها در آخرت، جز آتش، (سهمى) نخواهند داشت و آنچه را در دنیا (براى غیر خدا) انجام دادند، بر باد مى‏رود و آنچه را عمل مى‏كردند، باطل و بى‏اثر مى‏شود.
ذكر این نكته ضروری است كه هر كاری اگر به خاطر و هدف هوای نفس و دنیا باشد مذموم است، حتی اگر نماز، روزه و احسان نیز به خاطر هوای نفس و دنیا باشد مذموم و باطل است اما اگر آن كار برای امور اخروی یا برای برپایی احكام دین و یا امور دنیوی كه منافاتی با امور معنوی و اخروی ندارد، باشد نه تنها ناپسند نیست بلكه پسندیده و ممدوح نیز می‌باشد و گاهی در برخی از موارد لازم و واجب نیز خواهد بود. لذا باید به دنیا به دیده وسیله بنگریم و آن را مزرعه آخرت بدانیم و به هیچ عنوان، دنیا را برای دنیا و لذت های زودگذر آن نخواهیم چرا كه آخرتی در پیش داریم و باید آماده سفر گردیم.
چیست دنیا از خدا غافل شدن / نی طلا و نقره و فرزند و زن
10. پرهیز از شتاب زدگی
از آفات بزرگ پژوهش‌های علمی، شتاب‌زدگی و عجله بی‌مورد است. زیرا كمترین آفت عجله این است كه مانع درك صحیح موضوع یا مساله می‌شود به همین جهت پژوهشگران از لحاظ اخلاقی شایسته است از شتاب و عجله دوری كنند.
پیامبر اعظم (ص) فرمود: از عجله بپرهیز؛ زیرا هرگاه عجله كنى نصیب و بهره خود را از دست خواهى داد. (مجموعه ورام ص 255)
امیرالمومنین (ع) فرمود: لغزش‏هاى انسان با عجله افزایش مى‏یابد. (غرر الحكم حدیث 9940)
11. پرهیز از دخالت دادن خواسته‌های شخصی و گروهی
پژوهشگر نباید خواسته‌های شخصی یا گروهی و ... خود را به عنوان پیش فرض تحقیق و پژوهش خود قرار دهد، لذا نیكو و بایسته است كه اصل بی طرفی را ـ تا حد امكان ـ در تحقیقات خود مورد توجه قرار دهد.
محقق و پژوهشگر راستین كسی است كه خود را تابع نتیجه تحقیق خود بداند نه آنكه حاصل تحقیق خود را تابع امیال خود گرداند.
از همین جاست كه تفسیر به رای در مورد قرآن كریم به شدت نهی شده است. یكی از معانی تفسیر به رأی این است كه شخصی بخواهد باورها و پیش‌فرض‌های قبلی خود را بر قرآن تحمیل كند و از قرآن برای مطالب خود دلیل بیابد به عبارت دیگر شخص در حقیقت نمی خواهد مراد خداوند و منظور قرآن را دریابد بلكه می‌خواهد مراد و منظور خود را بوسیله قرآن به اثبات برساند.
12. پرهیز از سرقت علمی
یكی از نكات ناشایست اخلاقی در باب اخلاق پژوهش، بحث سرقت علمی است. محققِ با اخلاق هیچگاه مطالب دیگران را به اسم خود منتشر نمی‌كند و حقوق فكری و معنوی افراد دیگر را محترم می‌شمارد.
13. رعایت اولویت‌ها
از دیگر امور اخلاقی برای پژوهشگران این است كه اولویت‌ها و نیازهای خود و جامعه را در نظر گرفته و به مسائل مهمتر، اساسی‌تر بیشتر اهمیت دهند. زیرا مسئولیت‌ها، وظایف دینی، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی، و ... پژوهشگران به اندازه‌ای زیاد است كه دیگر امكان رسیدن به مسائل غیر ضروری نیست و گزراندن عمر به مسائل غیر ضروری و انجام ندادن كارهای مهم و ضروری تر باعث خسران و ضررهای غیر قابل جبران فردی و اجتماعی است.
امام علی (ع) می‌فرماید: علم و دانش بیشتر از آن است كه بتوانی همه آن را بیاموزی و بر آن احاطه پیدا كنی؛ پس باید از هر دانشی بهترین‌های آن را برگزینی. (غرر الحكم، حدیث 2198)
14. تواضع و فروتنی
از دیگر آموزه‌های مهم اخلاقی فضیلت تواضع است. پژوهشگران و محققان نیز شایسته است خود را با این صفت، آراسته كرده و از تكبر و فخرفروشی به شدت بپرهیزند.
پیامبر اكرم (ص) فرمود: تواضع جز بزرگى بر انسان نمى‏افزاید پس تواضع كنید تا خداوند شما را بلند مقام سازد. (كنزل العمال ح 5719)
امیرالمومنین (ع) فرمود: ثمره و نتیجه تواضع، محبّت است و ثمره و نتیجه تكبّر، دشنام و ناسزاگویى مردم است. (غرر الحكم حدیث 4613)
حضرت مسیح (ع) فرمود: به وسیله تواضع، مزرعه علم و دانش آباد مى‏شود نه با تكبّر، همان‌گونه كه زراعت در زمین نرم و هموار مى‏روید نه بر روى كوه. (بحارالانوار ج 2 ص 62)
15. كنار نهادن حب‌ها و بغض‌ها
محقق و پژوهشگر باید از حب‌ها و بغض‌های شخصی و گروهی، خود را برهاند تا در تحقیقات علمی، از رسیدن به حقیقت باز نماند. زیرا شرط اصلی درك حقیقت یك گفتار یا رفتار و یا مساله‌ای نداشتن حب و بغض است، به عبارتی دیگر دوستی‌ها و دشمنی‌ها می‌تواند نگاه‌ها را تغییر داده و اندیشه ها را از مسیر اصلی منحرف كند. از قدیم گفته‌اند:
اگر بر دیده مجنون نشینی / به غیر از خوبی لیلی نبینی
سعدی نیز گفته است:
كسی به دیده انكار اگر نگاه كند / نشان صورت یوسف دهد به ناخوبی
وگر به چشم ارادت نگه كنی در دیو / فرشته ایت نماید به چشم كروبی
16. فهم كامل سپس نقد اندیشه
یكی از مهم‌ترین و حساسترین مسائل اخلاق پژوهش و نقد این است كه محقق و پژوهشگرِ ناقد كه در پی درستی و نادرستی یك اندیشه و نظریه است؛ نخستین و مهمترین شرط آن، این است كه آن سخن و مطلب را به درستی فهمیده باشد. زیرا نقد بدون فهم دقیق مطلب، در حقیقت نقد ذهنیات خود ناقد است نه نقد آن مطلب یا مساله. (دقت شود)
بنابراین بر هیچ كس از لحاظ اخلاقی شایسته نیست پیش از فهم درست و دقیق یك نظریه و مدعا ـ به صرف تصوری مبهم ، ضعیف یا احتمالی ـ به نقد آن بپردازد.
به جرأت می‌توان گفت اگر این آموزه در میان محققان و پژوهشگران جوامع بشری مراعات گردد بسیاری از نقدها و انتقادها از بین می رود.
17. روحیه انتقاد پذیری
شایسته و بایسته اخلاقی است كه پژوهشگران روحیه انتقاد پذیری داشته باشند و اگر منتقدی حرف حق و مطلب صحیحی را تذكر داد آن را با كمال افتخار بپذیرند و از منتقد خود تشكر و قدردانی كنند.
چنانكه صادق آل محمد (ص) فرمود: محبوب‌ترین برادرانم كسی است كه عیب‌هایم را برایم گوشزد كند. (بحار الانوار ج 71 ص 282)
----------------------------------------------------
نویسنده: حجت‌الاسلام وحید واحدجوان