معاشرت زیبا با مردم

خَالِطُوا النَّاسَ مُخَالَطَةً إِنْ مِتُّمْ مَعَهَا بَكَوْا عَلَیْكُمْ وَ إِنْ عِشْتُمْ حَنُّوا إِلَیْكُمْ ؛ با مردم آنچنان معاشرت كنید كه اگر بمیرید بر مرگ شما اشك ریزند و اگر زنده بمانید به شما عشق ورزند. ***
پرسشگر گرامی؛ شخصیت انسان در عرصه روابط گوناگونی شكل می گیرد؛ این روابط به ترتیب عبارتند از: رابطه انسان با خود، رابطه با خدا و رابطه با دیگران. انسان موجودى اجتماعى است و نیازمند معاشرت، تبادل افكار و ایجاد روابط نیكو با همنوعان است و بر اثر همین معاشرتها و تبادل افكار روابط انسانى شكل مى‏گیرد و فرهنگ انسانى هویت خود را آشكار مى‏سازد، در دیدگاه اسلامى، جامعه و روابط انسانى آن، رنگ الهى و عبادى به خود مى‏گیرد و همه جنبه‏هاى گوناگون رفتار آدمى در جهت نیل به هدف نهایى كه انسان كامل شدن است، معنا و مفهوم مى‏یابد. آداب معاشرت از نظر اسلام را مى‏توان در دو مرحله‏ «اندیشه» و «عمل» خلاصه كرد :
- مرحله اندیشه : به این معناست كه مسلمانان باید صفحه اندیشه و نیت خود را نه تنها نسبت به برادران دینى خود، بلكه نسبت به تمام انسانها و بلكه سایر موجودات نیكو و زیبا گردانند و اندیشه خیرخواهى، دوستى و سعادت آن‏ها را در سر بپرورانند و از نقشه كشى و توطئه چینى بر ضرر آنان بپرهیزند. امام على(ع) در این مورد مى‏فرماید : خداى سبحان دوست دارد كه نیت انسان درباره همنوعانش نیكو و زیبا باشد. (شرح غرر الحكم، ج 2، ص 667).
- مرحله عمل : اسلام در مرحله عمل براى تنظیم روابط اجتماعى انسانها آداب و وظایفى قرار داده و پایه آن را بر ایمان به خدا و تقویت روح فضیلت و انسانیت بنا نهاده است. بسیارى دوست دارند در ارتباط با همنوعان خویش موفق باشند، ولى به جهت ناآگاهى از چگونگى معاشرت و آداب آن و نیز رعایت نكردن آن آداب، توانایى برقرارى روابط مناسب و اسلامى را از دست مى‏دهند و به ناچار منزوى مى‏شوند. بنابراین شناخت این آداب در مرحله عمل و توانایى ایجاد ارتباط مناسب با قشرهاى مختلف جامعه از اهمیت بسیارى برخوردار است. امیرمؤمنان در یك دستور، خطوط كلى آداب معاشرت در مرحله عمل را این چنین بیان مى‏كند : خویشتن را میان خود و دیگران میزان قرار ده؛ آن چه را براى خود مى‏خواهى، براى دیگران بخواه و آن چه را براى خود خوش نمى‏دارى، براى دیگران نیز خوش مدار. به كسى ستم نكن، چنانكه دوست ندارى به تو ستم شود و به دیگران نیكى كن همان‏گونه كه دوست‏دارى به تو نیكى شود. (نهج‏البلاغه، نامه 31، بند 28).
پرسشگر محترم؛ آداب معاشرت در مرحله عمل (كه پرسش شما هم معطوف به آن است)، بحث بسیار گسترده‏اى می باشد كه این نوشتار گنجایش آن را ندارد. ما فقط بطور خلاصه نكاتی كه هنگام معاشرت با دیگران باید رعایت كرد را در اینجا ذكر مى‏كنیم و سپس آداب كلی مربوط به احوال پرسی را خدمتتان تقدیم می داریم و در پایان منابعی را جهت مراجعه و مطالعه معرفی می می نماییم.
*** نكاتی كه هنگام معاشرت با دیگران باید رعایت كرد :
1. احترام به دیگران : احترام به معنى عدم تجاوز به حقوق آنان است كه شامل احترام به فكر، جان، مال، ناموس و آبروى آن‏ها مى‏شود. پیامبر اسلام (ص) در حدیثى فرمودند : مسلمان كسى است كه مردم از دست و زبان او در آسایش باشند، یعنى در رفتار و گفتار خود هیچ زیانى به دیگران نرساند و حقوق چهارگانه آنان را حفظ كند.
2. سلام و احوالپرسى : شایسته است یك مسلمان هنگام دیدار برادران دینى خود، با سلامى آرامش بخش و شادى آفرین، آنان را شاد و مسرور سازد و به این وسیله روابط اجتماعى خود را تحكیم بخشد.
3. زیبایى كلام : ما در سخن گفتن با دیگران دو وظیفه داریم؛ اول : سخنان خوب بگوییم و از سخنان زشت و خلاف ادب پرهیز كنیم. دوم : خوب و زیبا سخن گفتن. گاهى انسان سخنان خوبى دارد ولى آن‏ها را درست بیان نمى‏كند. به همین جهت در روایات بسیار سفارش شده كه قبل از سخن گفتن، كاملاً فكر كنید تا نسنجیده سخنى نگویید. چه بسا سخن حقى كه در محل نامناسبى بیان شود و باعث بروز مشكلات فراوانى گردد.
4. مزاح و شوخى : اسلام براى مزاح و شوخى هم آداب خاص دارد. مزاح و شوخى چون باعث خنده و شادى مى‏شود یكى از بهترین عوامل آرامش روانى و رفع خستگى روحى محسوب مى‏شود و سبب ایجاد پیوند دوستى بین افراد مى‏گردد. پیامبر خدا و اهل بیت (ع) او نیز اهل مزاح و شوخى بوده‏اند و براى رفع خستگى و كسالت افراد از آن استفاده مى‏كردند ولى همانطور كه گفتیم آداب و قوانین خاص هم براى آن قرار داده‏اند. به این صورت كه اولاً : باعث آزار و اذیب طرف مقابل نشود، ثانیا: غیبت یا تمسخر مسلمانى در آن نباشد. ثالثا : زیاده‏روى و افراط در آن نكنند كه باعث مى‏شود هیبت و وقار شخص لكه‏دار شود و ارزش او در بین مردم پایین آید.
5. رعایت شئون اجتماعى : مانند پاكیزگى، وقار، احترام به بزرگترها، نظم و انضباط، وفاى به عهد، رازدارى، مهربانى و گذشت كه میزان نفوذ انسان را در دیگران بالا مى‏برد.
6. موارد ویژه : در آداب معاشرت گرچه بر ما لازم است نسبت به همه انسانها و بلكه همه موجودات خیرخواه و مهربان باشیم، ولى دین اسلام در بعضى از موارد تأكید بیشترى كرده است. مانند صله رحم و رسیدگى به اقوام و آشنایان و از همه مهمتر اعضاى خانواده؛ همسایه‏دارى و رعایت حقوق آنان؛ مهماندارى و آداب پذیرایى از آنان؛ عیادت مریض و رسیدگى به مشكلات او؛ تشییع جنازه و تسلى دادن به بازماندگان و رسیدگى به مشكلات آنان. هر كدام از این موارد داراى مطالب و فروع فراوانى است كه احتیاج به توضیح و مطالعه وسیعى دارد ولى از مجموع آن‏ها مى‏توان نمایى كلى از آداب معاشرت اسلامى را بدست آورد.
7. آفات معاشرت : مطلب دیگر این كه معاشرت با دیگران اگر در قالب رفت و آمد صورت گیرد، مانند صله رحم و رفت و آمد فامیلى و نیز معاشرت با دوستان و آشنایان، ممكن است داراى آفات و مضراتى هم باشد كه بى‏توجهى به آن، آثار زیانبارى به دنبال دارد. بنابراین لازم است این معاشرت‏ها دقیق و حساب شده باشد. ما در اینجا به بعضى از نكات مهم در این زمینه اشاره‏ مى‏كنیم :
- پرهیز از گناه : رفت و آمدها و معاشرت‏ها زمانى مفید و مؤثر و موجب خشنودى خداوند خواهد بود كه سبب گناه نباشد. چه بسا مهمانی هایى كه در آن شئون اسلامى رعایت نمى‏شود و بطور مثال حریم بین زن و مرد از بین مى‏رود. شركت در این جلسات براى خانواده‏ها و خصوصا بچه‏ها، بسیار خطرناك خواهد بود.
- پرهیز از مزاحمت و تشكیل جلسات پر هزینه : چه بسا افرادى به بهانه صله رحم و رفت و آمد، سبب تحمیل زحمت و مخارج زیادى به فامیل مى‏شوند. اینگونه معاشرت‏ها نه تنها جلب محبت نمى‏كند بلكه باعث دشمنى و كینه مى‏شود.
- پرهیز از خوشرویى و خوش اخلاقى بیجا : یكى از آداب معاشرت، خوش اخلاقى و خنده رو بودن است، به شرطى كه به جا باشد. اما در مواردى خوش اخلاقى و خنده‏رو بودن، سبب سوء استفاده افراد مى‏شود و آنان را در انجام وظایف خود سست مى‏كند. بطور مثال اگر معلم دائما با بچه‏ها شوخى كند و سختگیرى را به بهانه خوش اخلاقى كنار بگذارد، بچه‏ها دست از درس بر مى‏دارند و هیچكدام به آن اهمیت نمى‏دهند. پس حسن معاشرت همیشه به معناى خوشرویى و خنده رویى نیست. به همین جهت در روایتى آمده كه با گناهكاران چهره‏اى عبوس داشته باشید تا از كارهایشان دست بكشند. (وسائل، ج 11، ص 413)
در ادامه ، به بعضى از فنون اساسى در رفتار با دیگران اشاره مى‏كنیم كه بر روی حسن معاشرت با دیگران تاثیرگذار است :
1ـ اگر خواستید شخصى را نسبت به موضوعى متقاعد سازید سعى نكنید پیرامون آنچه شما مى‏خواهید با او به جر و بحث بپردازید بلكه اول از خواسته خود كوتاه بیایید و خواسته او را در نظر بگیرید آنگاه نظر خودتان را مطرح كنید.
2ـ در روابط اجتماعى با دیگران سعى كنید از انتقاد، سرزنش و گلایه خوددارى كنید.
3ـ سعى كنید نكات مثبت در رفتار و شخصیت دیگران را شناسایى كرده و آنها را بخاطر آن ویژگیها و رفتارها، تحسین صادقانه داشته باشید نه آنكه روى نكات منفى وى انگشت گذاشته او را مذمت كنید.
4ـ سعى كنید شنونده خوبى براى دیگران باشید و دیگران را تشویق كنید درباره خود با شما حرف بزنند.
5ـ به دیگران احترام بگذارید و كارى كنید كه احساس كنند مهم و با ارزش هستند و این كار را صمیمانه انجام دهید.
6ـ در برخورد با دیگران با چهره‏اى گشاده و لبخند سخن را آغاز كنید.
7ـ به جاى اینكه مستقیما به دیگران دستور دهید كارى براى شما انجام دهند، خواسته خویش را به شكل سؤال طرح كنید و به طور غیرمستقیم از آنها بخواهید خواسته‏تان را عملى كنند.
8ـ اگر دیگران كارى براى شما انجام دادند، آنها را به هر طریقى كه ممكن است خوشحال كنید و از آنها تشكر و قدردانى كنید. ضمنا لازم است از حقوق دینى و اخلاقى ـ اجتماعى اى كه دیگران بر انسان دارند شناخت بیشترى پیدا نمود تا در اداء آن حقوق تلاش كرد. طبیعى است گاهى «دیگران» والدین یا برادران و خواهران فرد است گاهى، اقوام و فامیل‏اند، گاهى نیز همسایگان و گاهى اساتید و معلمان و یا سایر افراد و... مى‏باشند كه هر گروه و صنفى ویژگیها و حقوق خاص خود را دارند كه در این زمینه باید با مطالعه بیشتر شناخت خویش را تعمیق و گسترش دهید.
*** در این قسمت به برخی از آداب كلی سلام و احوال پرسی اشاره می گردد، كه امیدواریم مفید واقع شود :
1- در سلام كردن پیش‌قدم باشید. (به ویژه افراد كوچك‌تر به بزرگ‌تر).
2- شایسته است وقتی سواره هستید شما بر پیاده سلام كنید.
3- شایسته است وقتی بر جمعی وارد می‌شوید برای سلام كردن پیش‌قدم شوید.
4- وقتی در كنار جمع ایستاده‌اید، با صدای بلند با كسی كه دور از شما قرار دارد، احوال پرسی نكنید. می‌توانید با حركاتی همچون دست بالا بردن و سرتكان دادن (بدون فریاد زدن) احوال‌پرسی كنید.
5- در مكان‌های عمومی وقتی دوست شما از روبرو می‌آید، لازم نیست احوال‌پرسی خود را از فاصله‌ دور شروع كنید.
6- كلمات احوال‌پرسی باید محترمانه و با فعل جمع به كار روند.
7- بهتر است هنگام احوال‌پرسی لبخند بر لب داشته باشید.
8- با آرامش وكلمات شمرده، احوال‌پرسی كنید.
9- مؤدبانه‌تر آن است كه احوال‌پرسی شما، باعث حواس‌پرتی یا ایجاد زحمت برای دیگران نشود.
10- اگر دیگران در جمع به احترام در مقابل شخصی برخاستند، شما نیز برخیزید هر چند كه وی را نشناسید.
11- اگر به احترام در مقابل كسی برخاستید (هنگام ورود یا خروج)، صبر كنید تا آن فرد بنشیند یا خارج شود، سپس بنشنید.
12- اگر كسی به احترام در مقابل شما برخاست، حتماً وی را به نشستن و راحت‌بودن دعوت كنید. (نه این كه حركت محترمانه‌ وی را فرموش كنید و به دنبال احوال‌پرسی با بقیه یا كاری دیگر بروید.)
13- اگر از پله‌ها بالا رفته یا دویده باشید، صبر كنید تا نفستان عادی شود بعد وارد شوید و احوال‌پرسی كنید.
14- هنگامی كه برای رسیدن به مقصد باید از چندین در بگذرید، لازم نیست پشت تمام درها بایستید و به دوستان تعارف كنید. (یك بار تعارف پشت در اول كافی است.)
15- اگر بزرگ‌تری وارد جمع شد، به احترام برخیزید، هر چند لحظاتی قبل با وی در محلی دیگر احوال‌پرسی كرده باشید.
16- وقتی كسی عجله دارد، بهتر است با وی دست ندهید و احوال‌پرسی را طولانی نكنید.
17- هنگام احوال‌پرسی چیزی نخورید.
*** منابع برای مراجعه و مطالعه بیشتر در زمینه مورد بحث :
1. اخلاق و معاشرت در اسلام، على قائمى، تهران، امیرى.
2. اخلاق و معاشرت در اسلام، جواد محدثى، قم، دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم.
3. معاشرت، استاد حسین انصاریان، دارالعرفان
4. آیین معاشرت از دیدگاه اسلام : اخلاق اسلامی و آداب معاشرت، علی محمد حیدری نراقی.
5. آیین دوستى‏یابى، دیل كارنگى.
6. آئین و آداب معاشرت، محمود رفعت
7. اخلاق معاشرت، على قاسمى
*** امیرالمومنین حضرت علی (ع) :
آرام باش، توكل كن، تفكر كن، سپس آستین ها را بالا بزن، آن گاه دستان خداوند را می بینی كه زودتر از تو دست بكار شده اند.
موفق باشید. باز هم با ما سخن بگویید.