فرمانده ی غدد بدن
بدن ما روزانه تحت تأثیر عوامل متعدد محیطی قرار دارد. این عوامل محیطی می‌توانند ثبات ترکیبات داخلی بدن را تغییر بدهند.
برای جلوگیری از این تغییرات که زندگی ما را به خطر می‌اندازد، دو ساختمان مهم در بدن انسان‌ها خلق شده است که کار این ساختمان‌ها حفظ ترکیبات داخلی بدن و ثابت نگه داشتن عملکرد آنهاست. یکی از این ساختمان‌ها، دستگاه عصبی و دیگری، غدد درون ریز هستند که با ترشح موادی به نام هورمون در داخل جریان خون، عمل دیگر اعضا و اندام‌های بدن را تنظیم می‌کنند.
شما تعداد زیادی از غدد داخلی بدن را می‌شناسید، مثل تیروئید و فوق کلیوی، اما فرمانده ی همه غدد بدن که کار غدد دیگر را تنظیم می‌کند، هیپوفیز است. به طور مثال هیپوفیز به غده تیروئید دستور ترشح هورمون تیروئید را می‌دهد یا به غده پستان بعد از زایمان، دستور ترشح شیر می‌دهد.
- از این شروع کنیم که غده هیپوفیز در کجای بدن قرار گرفته است؟
هیپوفیز در قاعده ی کاسه ی سر قرار دارد(هیپوفیز در تصویر بالا با رنگ سبز شخص شده است). خیلی سبک است، به طوری که وزنش کمتر از یک گرم است و به دو بخش جلویی و عقبی تقسیم می‌شود که هر کدام ترشح هورمون‌های خاصی را بر عهده دارند.
- پس با این حساب بسیار نزدیک مغز است؟
خیر، ولی بخش پشتی چون با هیپوتالاموس در ارتباط است و دستورات را از آن می‌گیرد، تفاوت‌های ساختمانی عمده‌ای با بخش جلویی که ساختمان آن کاملاً غده‌ای و ترشحی است، دارد. بخش پشتی فقط دو تا هورمون ترشح می‌کند، اما بخش جلویی کارهای بیشتری دارد.
- اسم دو هورمون بخش پشتی هیپوفیز را نگفتید.
یکی از این هورمون‌ها، هورمون ضد ترشح ادرار(ADH) است و دیگری، هورمون محرک عضلات رحم در هنگام زایمان است که با ترشح این هورمون انقباض عضلات رحم بیشتر شده و زایمان راحت‌تر انجام می‌شود.
- هورمون ضد ترشح ادرار چه کار می‌کند؟
این هورمون در جریان خون رها می‌شود، به کلیه می‌رسد و دستور جذب آب را می‌دهد. اگر کار این هورمون مختل شود، آب به صورت اجباری از بدن دفع می‌شود و به بیماری تبدیل می‌شود.
- چه بیماری؟
نوعی بیماری به نام "دیابت بی‌مزه" که در این بیماری به خاطر کم شدن ترشح هورمون ضد ادراری، دفع آب از بدن بسیار زیاد است به طوری که گاهی شخص مبتلا تا 20 لیتر ادرار دفع می‌کند و تشنگی و نوشیدن زیاد آب را در پی دارد.
بیمار در نهایت دچار کم آبی می‌شود و ممکن است به حالت شوک فرو رود و در برخی مواقع، مرگ هم رخ می‌دهد.
- در مورد علت بیماری چیزی نگفتید.
بعضی وقت‌ها، سلول‌هایی که این هورمون را می‌سازند، آسیب می‌بینند؛ مثلاً اگر به علت تصادف یا جراحی، ضربه‌ای به مغز فرد وارد شود، هیپوفیز ممکن است آسیب ببیند و این ربطی به سن و سال ندارد و هم کودکان و هم بزرگسالان ممکن است دچار این بیماری شوند.
- اما در مورد بخش جلویی هیپوفیز.
هورمون‌های زیادی در این قسمت ساخته می‌شود:
یک دسته برای تنظیم غدد جنسی (گنادها) است.
یک دسته محرک هورمون‌های تیروئیدی،
یک دسته محرک هورمون‌های فوق کلیوی یا آدرنال،
یک سری هورمون برای تحریک غدد شیری،
و در نهایت، "سوماتوتروپین" یا "هورمون رشد" است.
دکتر منوچهر نخجوانی- استاد دانشگاه علوم پزشکی تهران
