از شاه تا بی شاه

 
درباره تاریخ انقلاب اسلامی از روزهای آغاز نهضت یعنی ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ تا زمان پیروزی انقلاب اسلامی در ۲۲ بهمن سال ۵۷ کتاب های بی شماری منتشر شده است. در حوزه رمان انقلاب هم نویسندگان معاصر آثار قابل توجهی را پیش روی مخاطبان خود قرار داده اند. داستان هایی که حوادث آن بر بستر تحولات و اتفاقات سال های پرهیاهوی مبارزه می گذرد و زندگی شخصیت اصلی قصه به عنوان یک انقلابی روایت می شود یا داستان هایی که انقلاب اسلامی به عنوان برشی از زندگی عناصر قصه شناخته می شود.

فرار محمدرضا پهلوی و خروج وی از ایران در ۲۶ دی ۵۷ یکی از روزهای مهم و تاثیرگذار در روند پیروزی انقلاب اسلامی به شمار می رود. در آثاری که قصه و داستان حول محور تاریخ انقلاب و شخصیت های خوب و زشت آن دوره روایت می شود، توجه به این روز و بیان مقدمه و جزییات پیش و پس از فرار شاه به طور معمول از دید نویسنده پنهان نمی ماند.

یکی از رمان های قابل توجه در حوزه تاریخ انقلاب اسلامی که در عین جذابیت به بیان جزیی ترین و پنهان ترین زوایای زندگی محمدرضا شاه پهلوی می پردازد، «رمان شاه بی شین » اثر محمد کاظم مزینانی است.

رمانی که به مثابه یک مستند نگاری، تاریخ ایران را برای مخاطب پیر و جوان روایت می کند و در عین حال در لابلای قصه روز تاریخی 26 دی را فراموش نمی کند و همه جزییات و حوادث آن روز را بر اساس توالی زمان و مکان در ذهن خواننده به تصویر می کشد.

یکی از عوامل موفقیت و جذب مخاطب در خلق یک رمان به بخشی از تجربه های شخصی نویسنده مربوط می شود، به ویژه اگر بُن مایه اصلی آن نیز واقعیت های تاریخی باشد نویسنده ای که تجربه ای از آن دوره زمانی داشته باشد یا مقطعی از زندگی اش با آن رویدادها همزمان و عجین شده باشد، قطعا به تاریخ وفادارتر خواهد بود.همین وفاداری و تعهد به بیان آنچه واقعا گذشته، می تواند خواننده کتاب را خصوصا اگر نوجوان و جوان باشد، از ابتدا تا انتهای قصه با خود همراه کند.

محمد کاظم مزینانی به عنوان نویسنده رمان شاه بی شین از این امتیاز مثبت برخوردار بوده است و به خوبی توانسته از این موقعیت استثنایی در چینش وقایع زمانی، شرح فضا و مکان رویدادها و از همه مهمتر بیان جزییات کمتر گفته شده، استفاده کند.

مزینانی متولد سال 1342 است و هنگام سقوط سلطنت شاه خائن، دوره نوجوانی را پشت سر می گذاشته است.نویسنده علاوه بر اینکه دوره شاهنشاهی و روزهای پیروزی انقلاب را تجربه کرده، با این حال تمامی آثار مکتوب و منابع موجود را بررسی کرده تا در هنگام نگارش رمان، زندگی و شخصیت محمدرضا پهلوی را به درستی و مو به مو از دریچه داستان روایت کند.

داستان شاه بی شین از اتاق عمل بیمارستانی در مصر آغاز می شود که شاه سابق ایران برای درمان بیماری سرطان خود بر روی تخت جراحی آن بیهوش شده است. روایت دوم شخص رمان شاه بی شین، بیماری شاه را به عنوان مطلع و ورود خواننده به فضای قصه انتخاب می کند و زندگی او را از زمانی که پدرش یعنی رضا خان قلدر بر تاج و تخت سلطنت می نشیند تا روزی که پسر فرار را بر قرار ترجیح می دهد و ادامه زندگی را تا زمان مرگ در خارج از ایران می گذراند،با نثری شیوا و لحنی طنازانه بازگو می کند.

«در صف بدرقه کنندگان، از جان نثاران و بندگان همیشگی درگاه همایونی، کسی به چشم نمی خورد.فقط تعدادی انگشت شمار از مقامات لشکری و کشوری و چندتن از سفرای خارجی حضور دارند.چنان خاموش و ماتم زده ایستاده اند که انگار به بدرقه جنازه تو آمده اند.

حالت اصلا خوش نیست. احساس کسی را داری که همه او را تف کرده باشند، سگی باران خورده که رهگذران چخش می کنند و راه به جایی ندارد.مردی بدشگون و شور چشم که همه می خواهند از شهر بیرونش بیاندازند.» (صفحه 158 – بخشی که مربوط به خروج شاه از کشور است.)

 در این سبک از روایت، خواننده خود را جای شاه می گذارد و از نگاه او به اتقاقات و حوادث پیرامونش می نگرد. برای آنکه داستان از یک خطی و یکنواختی هم بیرون بیاید، فرح و اطرافیان شاه هم به تناسب و اقتضای روابط و صحنه سازی نویسنده وارد داستان می شوند.حتی خانواده ای  روستایی اهل دامغان نیز به کمک روایت اصلی می آیند تا همه عناصر در کنار هم رمان شاه بی شین را خواندنی کنند تا کتاب برای مخاطب کسالت بار نباشد.

نوع پرداختن به شخصیت محمدرضا شاه در این رمان دو وجهی است. از یک طرف به دلیل نگاه غیر رسمی و غیر سفارشی، اثر تازه ای برای نسل جوان محسوب می شود. خواننده تا جایی که امکان دارد به شخصیت سوژه نزدیک می شود و مانند یک روانکاو، احساس درونی او را روی صفحات کتاب می ریزد. بدین ترتیب خواننده به خوبی با ترس و اضطراب، استیصال، خشم و نفرت، لذت و سرخوشی های شاه آشنا می شود.

اما از طرف دیگر همین شخصیت پردازی، گاهی می تواند باعث دلسوزی و حتی حس ترحم خواننده نسبت به شخصیت اصلی قصه شود. حتی ممکن است خصوصیات منفی او را در نظر مخاطب خنثی یا مثبت جلوه کند.

نکته دیگری که درباره این نوع شخصیت پردازی قابل ذکر است، محور قرار گرفتن محمدرضا شاه در قصه است به نحوی که مردم رنج دیده از این سلطنت و جامعه ای که بخاطر عملکرد شاه به سمت انقلاب رفته است، در حاشیه قرار می گیرد.

با این حال در نظر منتقدین تصویری که نویسنده از محمدرضا پهلوی برای ما در این کتاب ارائه می دهد تصویر متفاوتی با آنچه تا قبل این در ذهن بسیاری از افراد جامعه شکل گرفته است.

رمان پر حجمِ «شاه بی شین» در 420 صفحه و در 20 فصل توسط سوره مهر منتشر شده است. رمانی خواندنی که برگزیده کتاب سال شهید غنی پور است و موفقیت در نخستین جشنواره داستان انقلاب را نیز در تالا افتخارات خود قرار داده است.

بیشتر بخوانید: شاه به درخت ها هم رحم نکرد!

---