هنر در عهد تیموریان

دوران حكومت تیموریان بر ایران را عصر ظهور مجدد هنر و ادب ایران و ایرانیان دانسته اند. در این دوره نهضت هنری پر رونقی شكوفا شد كه ادوار بعدی ایران نظیر صفویه را نیز تحت تأثیر خود قرار داد. تیموریان به طور كلی شاهانی هنر دوست وهنر پرور بودند و اكثر جانشینان تیمور دربار خود را به محفل هنرمندان، شعرا و ادبا مبدل ساختند. آنان هنرمندان را تشویق می كردند. تحت حمایت آنها هنرهایی همچون خطاطی، نقاشی، صحافی و جلد سازی به كمال پیشرفت خود رسیدند. مهمترین شاخه ی هنری كه در این دوره با دستاوردهای خیره كننده ای در تمام تاریخ هنر ایران بعد از اسلام نایل آمد نقاشی بود. نقاشی تیموری به دلیل تجمع هنرمندان در شهر سمرقند رشد چشم گیری یافت و در مكتب بزرگ آن دوره در شهرهای شیراز و بغداد جلوه گر گشت. از معروف ترین نقاشان این عهدهنرمندی بغدادی به نام ُجَنید بود كه نخستین مینیاتور دارای امضاء به نام او ثبت شده است. در دوران بایسنقر میرزا كه خود از هنر دوستان روزگار خویش بود نزدیك به چهل نقاش و خوشنویس و خطاط در كتابخانه بزرگ شاهی هرات  مشغول به كار بودند و آثار زیادی همچون كتاب های شاهنامه، لیلی و مجنون، بوستان و گلستان سعدی را مصوّر ساختند. مجموع این آثار سبك جدیدی را پدید آورد كه به «مكتب هرات»معروف شد. در مكتب هرات تصاویر انسان ها به صورت ریز وكوچك ترسیم گشته و مینیاتورها با خطوط ساده و بی پیرایه اجرا شده اند. مینیاتورهای موجود در نسخه های بایسنقری كه استادانه خوشنویسی شده اند و به زیبایی تمام صحافی و جلد آرایی گشته اند ،نمایانگر مرحله نهایی در تكامل نسخه آرایی مصور است. در این آثار مینیاتوری بی نظیر تركیب بندی و رنگ آمیزی به كمال خود رسیده و پیوند و وحدت منسجمی بین نقوش و شكل ها ایجاد شده است. ماهیت رسمی و كمال گرایی مینیاتور سازی این دوره در چند ویژگی موجز مشخص است: تكرار چهره هایی كه فقط اختلاف اندكی در حالت صورت و نحوه ی رنگ آمیزی دارند، نحوه پرداخت و آرایش گیاهان در دشت های شنزار زمینه نقاشی ها، حالت نمایش تنه درختان و آرایش شاخ و برگ آنها و حالت باوقار و سنگین        پیكره های انسانی.

در مكتب هرات همچنین آخرین دوره ی  درخشان نقاشی شامل تصویرگری، احساس زنده ی طبیعت، زیبایی تركیب (Composition) و ظرافت و زنده بودن اشكال به اوج پیشرفت خود رسید و نسخه مصور كتاب (ظفر نامه) شرح فتوحات امیر تیمور از زیباترین نقاشی های مینیاتوری این دوره به شمار می رود.

ظهور كمال الدین بهزاد كه مكتبی به نام وی در شهر هرات پدید آمد از بزرگترین رویدادهای هنری این دوره در نقاشی و مینیاتور به شمار می رود. این هنرمند برجسته شیوه ها ی خاص مكتب  تیموری را به حد كمال رسانید و مسیر بعدی  تكامل نقاشی ایران را تعیین كرد.بهزاد نخستین استاد دوره ی نماساز ایران بود و از زیر كلك سحّـار و افسونگر او مضامینی همچون ستایش طبیعت در بیان هنری، توصیف حالات دقیق روان شناختی و بیان شور عارفانه به اوج خود رسید. سبككلاسیك بهزاد در نگارگری و چیره دستی وی در ترسیم تصاویر و خطوط به همراه هماهنگی و نرمی و آرامش، او را به یكی از بزرگ ترین نقاشان تاریخ ایران بدل ساخته است كه در مینیاتورهای خود صلح و صفا و بهار و دوستی را به تصویر می كشید. از شاهكارهای این مینیاتوریست بزرگ دو نسخه خطی خمسه نظامی، نسخه خطی لیلی و مجنون، بوستان سعدی، نسخه خطی ظفرنامه و تصاویری از سلطان حسین بایقرا، شاهزاده ای ترك و درویش و متفكر است كه هر یك نبوغ این نقاش برجسته را به نمایش می گذارند. جدای از هنر نقاشی، خطاطی و خوشنویسی نیز در این روزگار مراحل تكامل را پیموده و به اوج پیشرفت خود رسید. در عهد سلطنت شاهرخ فرزند وی شاهزاده بایسنقر میرزا فرهنگستان گونه ای در هرات ایجاد كرده كه نقش مهمی در ترقی نقاشی و خوشنویسی و فنون مربوط به كتاب را به دنبال داشت. وی هنرمندان را از سراسر امپراتوری  در دارالعلم خود گرد آورد و شاهكارهایی تحت نظارت این شاهزاده هنرمند و هنرپرور پدید آمد. خوشنویسی در این دوران بسیار پیشرفت نمود و استاد خواجه میرعلی تبریزی خط نستعلیق را اختراع كرد كه بعدها رایج ترین خط در ایران گشت. استاد سلطان علی مشهدی و جعفر بایسنقری خطاطان بزرگ آن عهد بودند كه هر یك در شناسایی شیوه ها و خطوط و قواعد خط و استنساخ كوشیدند و آثار بی نظیری از خود به یادگار گذاشتند. بزرگ ترین شاهكار هنری خطاطی مكتب هرات كتاب خواجوی كرمانی رقم استاد میرعلی تبریزی با خط نستعلیق است.

شاهنامه بایسنقری از دیگر جلوه های هنری این دوره است كه جعفر بایسنقری آن را به خطی بسیار زیبا نسخه برداری كرده است.

هنر صحافی نیز در این دوره بسیار ترقی نمود و ساخت جلد كتاب با چرم در عهد تیموریان رواج یافت. در این عهد هر دو جلد كتاب و قطعه اضافه كه برای حفظ لبه های كتاب به كار می رفت به طرز هنرمندانه نقاشی می شد. داخل جلد نیز تزئیناتی شامل نقش حیوانات مختلف را در بر می گرفت. برای تزئین سطح خارجی جلد این گونه كتاب ها پر پیچ و خم ترین طریقه های فنی به كار می رفت، صحنه های طبیعی و اشكال حیوانات به وسیله مهره های قالبی فلزی و زیر فشار بوجود می آمد و تزئینات بدون تصویر به وسیله بكار بردن قالب های كوچك زیادی عملی می گشت، مطلا ساختن و به كار بردن رشته های طلا و برجسته كاری نیز معمول بود. این طریق صحافی و جلد سازی تأثیر فراوانی در توسعه این فن در اروپا داشت و روش های فنی این صنعت بعدها توسط اروپاییان به كار گرفته شد.

هنرهای مستظرفه و فلزكاری نیز در این دوره رونق داشت و آثار بدلی چینی و فلزی تزئینی با ظرافت و دقت فراوان ساخته می شدند. ظروف و اشیاء تجملی دوره تیموری با فلزات گرانبها تزئین می شدند و از لحاظ هنری شاهكارهایی خیره كننده به شمار می رفتند. بشقاب های نقره با نقش و نگارهای قطعه قطعه از طلا یا صفحات مطلا و گل و بو ته های برجسته از سنگ های قیمتی با لعابی شیشه ای از یادگارهای منحصر به فرد این دوره است. هنر پارچه بافی نیز رو به تكامل بود و باستان شناسان از روی لباس اشخاص و پرده های نقاشی شده ثابت كرده اند كه سبك پارچه های ضخیم و پر نقشه و براق دوره مغول جای خود را به طرح های بازتر و روان تر آن در عهد تیموری داده است. شاهكارهای هنرمندان این دوره شامل ظروف پر نقش و نگار سفالی و فلزی به رنگ های سیاه در زیر لعاب سبز و یا فیروزه ای مزین به نقش های اسلیمی و گیاهان، امروزه و زینت بخش موزه های معروف جهان است و از شكفتگی جلوه های مختلف هنری آن عصر حكایت دارد مینیاتورهای به جا مانده از استادان بزرگ دوره تیموریان شامل استاد كمال الدین بهزاد، آقا میرك، حاجی محمد، محمد هروی و میرعلی تبریزی نیز در موزه های ایران، مصر، پاریس، انگلستان، روسیه و آمریكا چشم های بینندگان را مجذوب زیبایی خود می نمایند.

منابع:

2-    آربری، آرتور (گرد آورنده  (:میراث ایران، ترجمه احمد بیرشك، بهاء الدین پازارگاد و ... تهران، بنگاه ترجمه و نشر كتاب، 13

3-    دیمارز، س. م: راهنمای صنایع سلامی، ترجه عبدا... فریار، تهران، علیم و فرهنگی 1368.