مردم خواهان تأسیس عدالتخانه هستند!

تأسیس عدالتخانه و همچنین برقراری حکومت مشروطه از نتایج نهضت مشروطه هستند. اما شکی نیست که نارضایی عمیق جامعه ایران در سال‌های حکومت قاجار، ریشه اصلی شکل‌گیری نهضت مشروطیت بود.

اوضاع سیاسی، اجتماعی و اقتصادی ایران در دوران مظفرالدین‌شاه قاجار به شدت به هم ریخته بود و مردم از وضعیت اقتصادی و معیشتی خود و نبود عدالت در سطوح سیاسی، اقتصادی و اجتماعی کشور ناراضی بودند. بدین سبب برخی اعتراضات، ابتدا در تهران و سپس در برخی شهرهای دیگر از قبیل قم، تبریز، اصفهان، رشت، شیراز و ... ایجاد شد و مردم خواهان تأسیس عدالتخانه برای رسیدگی به دعاوی خود و برپایی عدالت شدند.

از عدالتخانه تا مشروطه

شروع اعتراضات مردمی زمانی بود که مظفرالدین‌شاه برای پر کردن خزانه خالی خود به در پیش گرفتن دو روش یعنی دریافت وام از خارجیها و تحت فشار قرار دادن مردم جهت دریافت مالیاتهای بیشتر پرداخت. مجموعه این مشکلات به همراه ورود افکار و اندیشه‌های آزادیخواهانه به ایران ــ از طریق قفقاز در مرزهای شمالی ایران و مسافرت برخی ایرانیان به اروپا ــ منجر به ایجاد مطالبات مردمی در جهت عدالتخواهی در ایران شد.

بدین ترتیب مردم به اعتراضات پرداخته و با رهبری روحانیون به تدریج تشکل گسترده‌تری یافتند و بنابه درخواست آیت‌الله طباطبایی و آیت‌الله بهبهانی در حرم حضرت عبدالعظیم متحصن شدند. همزمان نیز بازار تهران تعطیل گردید و این تحولات منجر به درگیری مردم با نیروهای دولتی قاجار شد. اما با تشدید اعتراضات مردمی و عقب‌نشینی نکردن مردم و رهبران آنها، مظفرالدین شاه دستور برپایی عدالتخانه را در سال 1284 شمسی صادر کرد. 

فرمان تأسیس عدالتخانه‌ توسط مظفرالدین شاه

«جناب اشرف اتابک اعظم‌، چنانکه مکرر این نیت خودمان را اظهار فرموده‌ایم‌، تأسیس عدالتخانه دولتی برای اجرای احکام شرع مطاع و آسایش رعیت از هر مقصود مهمی واجب‌تر است‌. این است که می‌فرماییم برای اجرای این نیت مقدس‌، قانون معدلت اسلامیه که عبارت از تعیین حدود و اجرای احکام شریعت مطهره است باید در تمام ممالک محروسه ایران عاجلاً دائر شود، بر وجهی که میان هیچیک از طبقات رعیت فرقی گذاشته نشود و در اجرای عدل و سیاسات بطوری که در نظامنامه این قانون اشاره خواهیم کرد، ملاحظه اشخاص و طرفداری‌های بی‌وجه قطعاً و جداً ممنوع باشد. البته به همین ترتیب کتابچه‌ای نوشته و مطابق قوانین شرع مطاع فصول آن را ترتیب و به عرض برسانید تا در تمام ولایات دائر و ترتیبات مجلس آن هم بر وجه صحیح داده شود و البته این قبیل مستدعیات علمای اعلام که باعث مزید دعاگوئی ماست همه وقت مقبول خواهد بود. همین دستخط ما راهم به عموم ولایات ابلاغ کنید.(1)

این دستور اجرایی نشد و بار دیگر مردم را به خیابانها کشاند و اعتراضات ضد قاجار و ضد استبداد گسترده تر از سابق گردید.

بنابراین بار دیگر اعتراضات مردمی بالا گرفت و یکی از روحانیون به نام شیخ محمد واعظ علیه عین‌الدوله سخنرانی کرد. این روحانی توسط نیروهای قاجار دستگیر شد، که این مسئله نیز باعث نارضایتی بیش از پیش مردم، طلاب و روحانیون گردید و در درگیری میان طلاب و نیروهای قاجار، طلبه‌ای به نام سید عبدالحمید به شهادت رسید. اما با قتل این شخص اعتراضات مردمی گسترده‌تر شد و در مراسم تشییع و تدفین و عزاداری وی، مردم و روحانیون بسیاری بر ضد دولت اعتراض کرده و در مسجد شاه تجمع کردند و با وجود اصرار و تهدید نیروهای عین‌الدوله، علمای دینی حاضر به ترک مسجد نشدند و درخواست تأسیس عدالتخانه را تکرار کردند. پس از به نتیجه نرسیدن این اعتراضات، بسیاری در قم تحصن کرده و برخی در سفارت انگلستان در تهران جمع شدند.

در این زمان متحصنین درخواستهای خود را به مظفرالدین شاه اعلام کردند، که یکی از آنها عزل عین‌الدوله بود، که عملی گردید و مشیرالدوله جایگزین وی شد.. نهایتاً و پس از 7 ماه از صدور فرمان تأسیس عدالتخانه، فرمان مشروطیت در تاریخ 14 مرداد 1285 شمسی توسط مظفرالدین شاه قاجار صادر شد و در آن به تأسیس مجلس شورای ملی اشاره گردید.
 
برخی از مهمترین دلایلی که باعث شروع اعتراضات مردم و درخواست آنان جهت تأسیس عدالتخانه و سپس مجلس شورای ملی شد ظلم‌ و ستم‌ حکام‌ به‌ مردم و دخالت‌ روزافزون‌ بیگانگان‌ در مقدرات‌ کشور بود. درواقع در این دوران هیچ‌گونه ساز و کاری برای کنترل ظلم و ستم مقامات کشوری و لشکری وجود نداشت و این افراد به طرق مختلف بر مردم ظلم و ستم می‌نمودند. همچنین کشورهایی از قبیل روسیه و انگلستان به شدت در امورات داخلی ایران دخالت کرده و باعث جریحه‌دار شدن روحیات مذهبی و ملی‌گرایانه نخبگان، روحانیون و روشنفکران ایرانی شدند.(2)

یکی از مهمترین فرازهای تاریخ ایران دوران مشروطیت و جنبش مشروطه‌خواهی ایرانیان بود. در این دوران وضعیت اقتصادی و سیاسی کشور به شدت نامتعادل بود و همین مسئله اسباب نارضایتی و اعتراضات مردم، روحانیون و روشنفکران را فراهم کرد. این اعتراضات ابتدا به درخواست عدالتخانه منجر گردید، اما به تدریج عمق و گستره این درخواست افزایش یافت و باعث طرح مشروطه خواهی و تأسیس مجلس شورای ملی شد. همانگونه که در این مقاله گفته شد تأخیر در اجرای دستور عدالتخانه و عدم رسیدگی به خواسته های معترضین و فعالیتها و حمایتهای روحانیون و روشنفکران از دلایل اصلی سوق یافتن خواسته‌ها از عدالتخانه به سمت مشروطه و مجلس شورای ملی گردید.

پی نوشت: 
1-سالروز صدور فرمان تأسیس «عدالتخانه» توسط مظفرالدین شاه قاجار، سایت خبرگزاری فارس
2-گذار از عدالتخانه به مجلس شورای ملی، سید محمد موسوی، سایت موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران

---