سرگذشت فقیه شیعی قرن 4 ابن حجاج بغدادی

ابوعبدالله حسین (م391ق) فرزند احمد، شاعر ایرانی نژاد شیعی و از علما و نویسندگان و لغویین مشهور عهد عباسی و بویهیست .مقام فقاهت و علم او بدان پایه بود که دوبار- یک بار در عهد المقتدر عباسی و بار دیگر در عهد عزالدوله دیلمی- به سمت محتسب کل بغداد (متولی حسبه) برگزیده شد و در شاعری به حدی ترقی کرد که ثعالبی و یاقوت و ابن خلکان او را در فن خود معلم ثانی و تالی تلو امرؤالقیس و مهلهل بن وائل شمرده‌اند. سبک شیرین او در طنزگویی و هزل و روانی و دلچسبی مضامین و الفاظ و بحوری که برای اشعار خود انتخاب می‌کرد او را به نام یک شاعر درجه‌ی اول مشهور ساخت و فضائل دیگر او را تحت الشعاع قرار داد. وی در نیل نزدیک بغداد متولد شد و در بغداد علم و ادب آموخت. یکی از معلمان عهد کودکی او ابن رومی شاعر بود. نزد مهلبی وزیر (م352ق) و ابن العمید (م360ق) و عضدالدوله (م372ق) و صاحب بن عباد (م385ق) تقرب داشت. اوعمری دراز یافت و با احتمال علامه امینی در الغدیر حدود صد و سی سال عمر کرد. خبر مربوط به تلمذ او نزد ابن رومی (م 282ق) دلیل آن است که لااقل ده سال قبل از آن تاریخ ولادت یافته بود. جنازه‌اش را طبق وصیت وی به بغداد- مشهد کاظمیه- برده پائین پای امام موسی الکاظم (علیه السلام) دفن و بر سنگ قبرش نقش کردند که «و کلبهم باسط ذراعیه بالوصید». ابن حجاج از شعرای غدیر و مداح اهل بیت رسول (علیه السلام) بود و به سختی بر مخالفان و غاصبان حقوق ایشان می‌تاخت. پس از آنکه عضدالدوله از بنای روضه‌ی نجف فارغ شد و برای زیارت آستان علوی حضور یافت وی قصیده‌اش به مطلع ذیل سرود:

یا صاحب القبة البیضا علی النجف *** من زار قبرک و استشفی لدیک شفی

در این قصیده‌ی 64 بیتی شمه‌ای از مناقب امیرالمؤمنین (علیه السلام) را شرح داده و در حضور عضدالدوله از مخالفان تبری جست. صراحت لهجه‌ی او در تبری درآن محضر رسمی در عراق بی‌سابقه برای بزرگان شیعه چون شریف مرتضی نیز تکان دهنده بود. از ابن حجاج اشعار بسیاری در مدح و رئاء و منقبت و فضائل اهل بیت (علیهم السلام) و نیز قصائد زیادی در هزل و طنز باقی مانده است. معاصر دانشمندش شریف رضی منتخب اشعار او را به نام الحسن من شعر الحسین جمع آورده است. کلیات اشعارش را بدیع اسطرلابی- هبة الله بن حسن (م534ق) در 141 باب جمع کرد و درة التاج فی شعر ابن الحجاج نام داد. این کلیات در ده مجلد با مقدمه‌ی ابن خشاب نحوی در کتابخانه‌ی ملی پاریس- ش 5913- محفوظ است. بعضی اشعار او را هم در دیوانی به چاپ رسانده‌اند.
کتابنامه: الکامل، ابن اثیر، 58/9؛ وفیات الاعیان، 426/1-428؛ تاریخ بغداد، 14/8؛ روضات الجنات، 239؛ الاعلام، 249/2؛ الغدیر، 88/4-100؛ دائره المعارف الاسلامیه، 130/1.

منبع: پایگاه اینترنتی راسخون