عوامل و آثار فتنه در قرآن کریم

آثار فتنه

1. فتنه انگیزى دشمنان، به منظور جلوگیرى از گسترش اسلام:
واقتُلوهُم حَیثُ ثَقِفتُموهُم واَخرِجوهُم مِن حَیثُ اَخرَجوكُم والفِتنَةُ اَشَدُّ مِنَ القَتلِ ولا تُقـتِلوهُم عِندَ المَسجِدِ الحَرامِ حَتّى یُقـتِلوكُم فیهِ فَاِن قـتَلوكُم فَاقتُلوهُم كَذلِكَ جَزاءُ الكـفِرین * وقـتِلوهُم حَتّى لاتَكونَ فِتنَةٌ ویَكونَ الدِّینُ لِلّهِ... .[5]بقره (2) 191 و 193
فرهنگ قرآن، جلد 22، صفحه 55
... والفِتنَةُ اَكبَرُ مِنَ القَتلِ ولا یَزالونَ یُقـتِلونَكُم حَتّى یَرُدّوكُم عَن دینِكُم... . بقره (2) 217
وقـتِلوهُم حَتّى لا تَكونَ فِتنَةٌ ویَكونَ الدِّینُ كُلُّهُ لِلّهِ فَاِنِ انتَهَوا فَاِنَّ اللّهَ بِما یَعمَلونَ بَصیر. انفال (8) 39
2. فتنه انگیزى مشركان، موجب صدور حكم جهاد، علیه آنان:
واقتُلوهُم حَیثُ ثَقِفتُموهُم واَخرِجوهُم مِن حَیثُ اَخرَجوكُم والفِتنَةُ اَشَدُّ مِنَ القَتلِ ولا تُقـتِلوهُم عِندَ المَسجِدِ الحَرامِ حَتّى یُقـتِلوكُم فیهِ فَاِن قـتَلوكُم فَاقتُلوهُم كَذلِكَ جَزاءُ الكـفِرین * وقـتِلوهُم حَتّى لاتَكونَ فِتنَةٌ ویَكونَ الدِّینُ لِلّهِ فَاِنِ انتَهَوا فَلا عُدونَ اِلاّ عَلَى الظّــلِمین.بقره (2) 191 و 193
یَسـَلونَكَ عَنِ الشَّهرِ الحَرامِ قِتال فیهِ قُل قِتالٌ فیهِ كَبیرٌ وصَدٌّ عَن سَبیلِ اللّهِ وكُفرٌ بِهِ والمَسجِدِ الحَرامِ واِخرَاجُ اَهلِهِ مِنهُ اَكبَرُ عِندَ اللّهِ والفِتنَةُ اَكبَرُ مِنَ القَتلِ ولا یَزالونَ یُقـتِلونَكُم حَتّى یَرُدّوكُم عَن دینِكُم اِنِ استَطـعوا ومَن یَرتَدِد مِنكُم عَن دینِهِ فَیَمُت وهُوَ كافِرٌ فَاُولئِكَ حَبِطَت اَعمــلُهُم فِى الدُّنیا والأخِرَةِ واُولئِكَ اَصحـبُ النّارِ هُم فیها خــلِدون.بقره (2) 217
وقـتِلوهُم حَتّى لا تَكونَ فِتنَةٌ ویَكونَ الدِّینُ كُلُّهُ لِلّهِ فَاِنِ انتَهَوا فَاِنَّ اللّهَ بِما یَعمَلونَ بَصیر. انفال (8) 39
3. فتنه انگیزى مشركان، موجب صدور حكم اخراج آنان:
واقتُلوهُم حَیثُ ثَقِفتُموهُم واَخرِجوهُم مِن حَیثُ اَخرَجوكُم والفِتنَةُ اَشَدُّ مِنَ القَتلِ ولا تُقـتِلوهُم عِندَ المَسجِدِ الحَرامِ حَتّى یُقـتِلوكُم فیهِ فَاِن قـتَلوكُم فَاقتُلوهُم كَذلِكَ جَزاءُ الكـفِرین * وقـتِلوهُم حَتّى لاتَكونَ فِتنَةٌ ویَكونَ الدِّینُ لِلّهِ فَاِنِ انتَهَوا فَلا عُدونَ اِلاّ عَلَى الظّــلِمین.بقره (2) 191 و 193

افشاى فتنه

4. افشاگرى خداوند، از فتنه و آشوب گرى منافقان، در صورت شركت در جنگ:
لَو خَرَجوا فیكُم ما زادوكُم اِلاّ خَبالاً ولاََوضَعوا خِلــلَكُم یَبغونَكُمُ الفِتنَةَ وفیكُم سَمّـعونَ لَهُم... * لَقَدِ ابتَغَوُا الفِتنَةَ مِن قَبلُ وقَلَّبوا لَكَ الاُمورَ... .[6]توبه (9) 47 و 48

عوامل فتنه

1. انحراف قلبى
5. انحراف قلبى، عامل ایجاد فتنه و فساد، در جامعه:
...فَاَمَّاالَّذینَ فى قُلوبِهِم زَیغٌ فَیَتَّبِعونَ ما تَشـبَهَ مِنهُ ابتِغاءَ الفِتنَةِ وابتِغاءَ تَأویلِهِ... .[7]آل عمران (3) 7

2. پذیرش ولایت كافران
6. ایجاد رابطه ولایى با كافران، زمینه ساز ایجاد فتنه و فسادگرى، در زمین:
والَّذینَ كَفَروا بَعضُهُم اَولِیاءُ بَعض اِلاّ تَفعَلوهُ
فرهنگ قرآن، جلد 22، صفحه 56
تَكُن فِتنَةٌ فِى الاَرضِ وفَسادٌ كَبِیر.[8]انفال (8) 73

3. پیروى از آیات متشابه
7. پیروى از آیات متشابه قرآن از سوى افراد منحرف، سبب افتادن در دامن فتنه و آشوب:
هُوَ الَّذِى اَنزَلَ عَلَیكَ الكِتـبَ مِنهُ ءایـتٌ مُحكَمـتٌ هُنَّ اُمُّ الكِتـبِ واُخَرُ مُتَشـبِهـتٌ فَاَمَّاالَّذینَ فى قُلوبِهِم زَیغٌ فَیَتَّبِعونَ ما تَشـبَهَ مِنهُ ابتِغاءَ الفِتنَةِ وابتِغاءَ تَأویلِهِ وما یَعلَمُ تَأویلَهُ اِلاَّ اللّهُ والرّ سِخونَ فِى العِلمِ یَقولونَ ءامَنّا بِهِ كُلٌّ مِن عِندِ رَبِّنا وما یَذَّكَّرُ اِلاّ اُولوا الاَلبـب. آل عمران (3) 7

4. ترك امداد
8. سرباز زدن مسلمانان از حمایت یكدیگر، موجب فتنه و فساد در زمین:
اِنَّ الَّذینَ ءامَنوا ... اُولئِكَ بَعضُهُم اَولِیاءُ بَعض...واِنِ استَنصَروكُم فِى الدِّینِ فَعَلَیكُمُ النَّصرُ... * ...اِلاّ تَفعَلوهُ تَكُن فِتنَةٌ فِى الاَرضِ وفَسادٌ كَبِیر.[9]انفال (8) 72 و 73

5. تخلّف از محمّد(صلى الله علیه وآله)
9. تخلّف از دستورات حیاتبخش خدا و رسول(صلى الله علیه وآله)، عامل بروز اخلال و فتنه اى فراگیر در جامعه اسلامى:
یـاَیُّهَا الَّذینَ ءامَنوا استَجیبوا لِلّهِ ولِلرَّسولِ اِذا دَعاكُم لِما یُحییكُم... * واتَّقوا فِتنَةً لا تُصیبَنَّ الَّذینَ ظَـلَموا مِنكُم خاصَّةً... .[10]انفال (8) 24 و 25

6 . جاسوسى
10. جاسوسى و خبرچینى، موجب اخلال و آشوب، در بین صفوف رزمندگان:
لَو خَرَجوا فیكُم ما زادوكُم اِلاّ خَبالاً ولاََوضَعوا خِلــلَكُم یَبغونَكُمُ الفِتنَةَ وفیكُم سَمّـعونَ لَهُم واللّهُ عَلیمٌ بِالظّــلِمین * لَقَدِ ابتَغَوُا الفِتنَةَ مِن قَبلُ وقَلَّبوا لَكَ الاُمورَ حَتّى جاءَ الحَقُّ وظَهَرَ اَمرُ اللّهِ وهُم كـرِهون.[11]توبه (9) 47 و 48

7. خبر فاسق
11. اعتماد به خبر فاسق، عامل ایجاد فتنه و آشوب در جامعه:
یـاَیُّهَا الَّذینَ ءامَنوا اِن جاءَكُم فاسِقٌ بِنَبَإ فَتَبَیَّنوا اَن تُصیبوا قَومـًا بِجَهــلَة فَتُصبِحوا عَلى ما فَعَلتُم نـدِمین.[12]حجرات (49) 6
فرهنگ قرآن، جلد 22، صفحه 57

8 . ظلم
12. ظلم و ستمگرى، عامل ایجاد فتنه در جامعه:
واتَّقوا فِتنَةً لا تُصیبَنَّ الَّذینَ ظَـلَموا مِنكُم خاصَّةً واعلَموا اَنَّ اللّهَ شَدیدُ العِقاب.انفال (8) 25
13. ظلم به على(علیه السلام) و مخالفت با خلافت او، پس از رسول خدا(صلى الله علیه وآله)، سبب فتنه اى دامنگیر، در جامعه ایمانى:
واتَّقوا فِتنَةً لا تُصیبَنَّ الَّذینَ ظَـلَموا مِنكُم خاصَّةً واعلَموا اَنَّ اللّهَ شَدیدُ العِقاب.[13]انفال (8) 25

9. عصیان
14. عصیان و تخلّف از فرمان خداوند، موجب بروز اختلال و فتنه در زمین:
یـاَیُّهَا الَّذینَ ءامَنوا استَجیبوا لِلّهِ ولِلرَّسولِ اِذا دَعاكُم لِما یُحییكُم واعلَموا اَنَّ اللّهَ یَحولُ بَینَ المَرءِ وقَلبِهِ واَنَّهُ اِلَیهِ تُحشَرون * واتَّقوا فِتنَةً لا تُصیبَنَّ الَّذینَ ظَـلَموا مِنكُم خاصَّةً واعلَموا اَنَّ اللّهَ شَدیدُ العِقاب. انفال (8) 24 و 25

فتنه انگیزان

كیفر فتنه انگیزان
15. فتنه انگیزى كافران علیه مسلمانان در مسجدالحرام، موجب كیفر آنان با كشته شدن به وسیله جهاد مسلمانان علیه آنان:
واقتُلوهُم حَیثُ ثَقِفتُموهُم واَخرِجوهُم مِن حَیثُ اَخرَجوكُم والفِتنَةُ اَشَدُّ مِنَ القَتلِ ولا تُقـتِلوهُم عِندَ المَسجِدِ الحَرامِ حَتّى یُقـتِلوكُم فیهِ فَاِن قـتَلوكُم فَاقتُلوهُم كَذلِكَ جَزاءُ الكـفِرین. بقره (2) 191
یَسـَلونَكَ عَنِ الشَّهرِ الحَرامِ قِتال فیهِ قُل قِتالٌ فیهِ كَبیرٌ وصَدٌّ عَن سَبیلِ اللّهِ وكُفرٌ بِهِ والمَسجِدِ الحَرامِ واِخرَاجُ اَهلِهِ مِنهُ اَكبَرُ عِندَ اللّهِ والفِتنَةُ اَكبَرُ مِنَ القَتلِ ولا یَزالونَ یُقـتِلونَكُم حَتّى یَرُدّوكُم عَن دینِكُم اِنِ استَطـعوا... .بقره (2) 217

مبارزه با فتنه انگیزان

16. لزوم جهاد علیه فتنه انگیزان، تا برطرف شدن فتنه آنان:
...واَخرِجوهُم مِن حَیثُ اَخرَجوكُم والفِتنَةُ اَشَدُّ مِنَ القَتلِ ولا تُقـتِلوهُم عِندَ المَسجِدِ الحَرامِ حَتّى یُقـتِلوكُم فیهِ فَاِن قـتَلوكُم فَاقتُلوهُم... * وقـتِلوهُم حَتّى لاتَكونَ فِتنَةٌ... فَاِنِ انتَهَوا فَلا عُدونَ اِلاّ عَلَى الظّــلِمین.بقره (2) 191 و 193
وقـتِلوهُم حَتّى لا تَكونَ فِتنَةٌ...فَاِنِ انتَهَوا فَاِنَّ اللّهَ بِما یَعمَلونَ بَصیر. انفال (8) 39
17. لزوم جهاد، علیه فتنه انگیزان، تا حاكمیّت دین خداوند در زمین:
وقـتِلوهُم حَتّى لا تَكونَ فِتنَةٌ ویَكونَ الدِّینُ كُلُّهُ لِلّهِ فَاِنِ انتَهَوا فَاِنَّ اللّهَ بِما یَعمَلونَ بَصیر. انفال (8) 39

مصادیق فتنه انگیزان

1. اعتمادكنندگان به خبر فاسق
18. اعتمادكنندگان به خبر فاسق، ایجادكننده فتنه در جامعه:
یـاَیُّهَا الَّذینَ ءامَنوا اِن جاءَكُم فاسِقٌ بِنَبَإ فَتَبَیَّنوا
فرهنگ قرآن، جلد 22، صفحه 58
اَن تُصیبوا قَومـًا بِجَهــلَة فَتُصبِحوا عَلى ما فَعَلتُم نـدِمین. حجرات (49) 6

2. جاسوسان
19. جاسوسان، عامل فتنه انگیزى در میان صفوف مؤمنان:
لَو خَرَجوا فیكُم ما زادوكُم اِلاّ خَبالاً ولاََوضَعوا خِلــلَكُم یَبغونَكُمُ الفِتنَةَ وفیكُم سَمّـعونَ لَهُم واللّهُ عَلیمٌ بِالظّــلِمین * لَقَدِ ابتَغَوُا الفِتنَةَ مِن قَبلُ وقَلَّبوا لَكَ الاُمورَ حَتّى جاءَ الحَقُّ وظَهَرَ اَمرُ اللّهِ وهُم كـرِهون.توبه (9) 47 و 48

3. ظالمان
20. فتنه انگیزى ظالمان، در جامعه:
واتَّقوا فِتنَةً لا تُصیبَنَّ الَّذینَ ظَـلَموا مِنكُم خاصَّةً واعلَموا اَنَّ اللّهَ شَدیدُ العِقاب.انفال (8) 25

4. كافران
21. فتنه انگیزى كافران مكّه، علیه مسلمانان:
...والفِتنَةُ اَشَدُّ مِنَ القَتلِ...كَذلِكَ جَزاءُ الكـفِرین.بقره (2) 191
...والمَسجِدِ الحَرامِ واِخرَاجُ اَهلِهِ مِنهُ اَكبَرُ عِندَ اللّهِ والفِتنَةُ اَكبَرُ مِنَ القَتلِ ولا یَزالونَ یُقـتِلونَكُم حَتّى یَرُدّوكُم عَن دینِكُم... . بقره (2) 217
22. آواره ساختن مسلمانان از دیارشان، از مصادیق فتنه انگیزى كافران:
...واَخرِجوهُم مِن حَیثُ اَخرَجوكُم والفِتنَةُ اَشَدُّ مِنَ القَتلِ... . بقره (2) 191
...واِخرَاجُ اَهلِهِ مِنهُ اَكبَرُ عِندَ اللّهِ والفِتنَةُ اَكبَرُ مِنَ القَتلِ... . بقره (2) 217
23. عدم جواز قتل كافران در مسجدالحرام، در صورت فتنه انگیزى آنان:
...والفِتنَةُ اَشَدُّ مِنَ القَتلِ ولا تُقـتِلوهُم عِندَ المَسجِدِ الحَرامِ حَتّى یُقـتِلوكُم... .[14]بقره (2) 191
24. عدم جواز قتل كافران، در صورت خوددارى آنان از فتنه انگیزى:
...والفِتنَةُ اَشَدُّ مِنَ القَتلِ...فَاقتُلوهُم... * فَاِنِ انتَهَوا فَاِنَّ اللّهَ غَفورٌ رَحیم * وقـتِلوهُم...فَاِنِ انتَهَوا فَلا عُدونَ اِلاّ عَلَى الظّــلِمین.بقره (2) 191 - 193

5. متخلّفان
25. متخلّفان از دستورات خدا و رسول(صلى الله علیه وآله)، ایجادكننده اخلال و فتنه فراگیر در جامعه:
یـاَیُّهَا الَّذینَ ءامَنوا استَجیبوا لِلّهِ ولِلرَّسولِ اِذا دَعاكُم لِما یُحییكُم واعلَموا اَنَّ اللّهَ یَحولُ بَینَ المَرءِ وقَلبِهِ واَنَّهُ اِلَیهِ تُحشَرون * واتَّقوا فِتنَةً لا تُصیبَنَّ الَّذینَ ظَـلَموا مِنكُم خاصَّةً واعلَموا اَنَّ اللّهَ شَدیدُ العِقاب. انفال (8) 24 و 25

6 . مشركان=> همین مدخل، فتنه انگیزان، مصداق فتنه انگیزان، كافران

7. منافقان
26. منافقان جاسوس، عامل اختلاف و آشوب، در میان صفوف رزمندگان:
لَو خَرَجوا فیكُم ما زادوكُم اِلاّ خَبالاً ولاََوضَعوا خِلــلَكُم یَبغونَكُمُ الفِتنَةَ وفیكُم سَمّـعونَ لَهُم
فرهنگ قرآن، جلد 22، صفحه 59
واللّهُ عَلیمٌ بِالظّــلِمین * لَقَدِ ابتَغَوُا الفِتنَةَ مِن قَبلُ وقَلَّبوا لَكَ الاُمورَ حَتّى جاءَ الحَقُّ وظَهَرَ اَمرُ اللّهِ وهُم كـرِهون.[15]توبه (9) 47 و 48

8 . منحرفان
27. ایجاد فتنه و فساد در جامعه، از سوى منحرفان و پیروى كنندگان آیات متشابه:
هُوَ الَّذِى اَنزَلَ عَلَیكَ الكِتـبَ مِنهُ ءایـتٌ مُحكَمـتٌ هُنَّ اُمُّ الكِتـبِ واُخَرُ مُتَشـبِهـتٌ فَاَمَّاالَّذینَ فى قُلوبِهِم زَیغٌ فَیَتَّبِعونَ ما تَشـبَهَ مِنهُ ابتِغاءَ الفِتنَةِ وابتِغاءَ تَأویلِهِ وما یَعلَمُ تَأویلَهُ اِلاَّ اللّهُ والرّ سِخونَ فِى العِلمِ یَقولونَ ءامَنّا بِهِ كُلٌّ مِن عِندِ رَبِّنا وما یَذَّكَّرُ اِلاّ اُولوا الاَلبـب. آل عمران (3) 7

فتنه و قتل

28. فتنه انگیزى، بدتر از قتل:
...والفِتنَةُ اَشَدُّ مِنَ القَتلِ... . بقره (2) 191

موانع فتنه

29. توجّه به عذاب شدید الهى، زمینه ساز پرهیز از فتنه گرى و اخلالگرى:
واتَّقوا فِتنَةً لا تُصیبَنَّ الَّذینَ ظَـلَموا مِنكُم خاصَّةً واعلَموا اَنَّ اللّهَ شَدیدُ العِقاب.انفال (8) 25

پی نوشت:
[1]. مفردات، ص 623 و 624 ، «فتن»; التفسیر الكبیر، ج 4، ص 406.
[2]. مجمع البیان، ج 1 - 2، ص 511 و 513 .
[3]. تفسیر التحریروالتنویر، ج 4، جزء 6 ، ص 276.
[4]. التحقیق، ج 9، ص 23 - 25، «فتن».
[5]. «فتنه» در آیه، كفرى است كه سبب ظلم و هرج و مرج مى شود. (التفسیر الكبیر، ج 2، ص 289 و 291)
[6]. «فتنه» در آیات یاد شده بنا به نظر ابن عاشور، به معناى اخلال در امور آشوب و بى نظمى است. (تفسیر التحریروالتنویر، ج 6 ، جزء 10، ص 217)
[7]. بنا بر قولى «فتنه» در آیه، طرح متشابهات در دین، به گونه اى است كه موجب درگیرى و هرج و مرج شود. (التفسیر الكبیر، ج 3، ص 145)
[8]. ضمیر در «إلاّ تفعلوه» به آنچه در آیات قبل امر شده برمى گردد كه از جمله، تبرّى از كافران است. (مجمع البیان، ج 3 - 4، ص 864)
[9]. از جمله اوامر الهى، تعاون مسلمانان است و ضمیر در «إلاّ تفعلوه» به آن اوامر برمى گردد. (همان) گفتنى است كه «فتنه» در این آیه با توجّه به سیاق آشوب و اخلال در احوال و امور مردم را در برمى گیرد و از عبارت ابن عاشور هم، چنین برداشتى قابل استفاده است. (تفسیر التحریر والتنویر، ج 6 ، جزء 10، ص 88)
[10]. بنا بر قولى، «فتنه» در آیه به معناى هرج و مرج است. (مجمع البیان، ج 3 - 4 ، ص 821)
[11]. «و فیكم سمّاعون لهم» یعنى آنها [مشركان] در میان شما جاسوسانى داشتند كه اخبارى را كه از شما مى شنیدند به اطّلاع آنها مى رساندند. (التبیان، ج 5، ص 231; بیان المعانى، ج 6 ، ص 442)
[12]. در شأن نزول آیه مذكور گفته شده: رسول خدا(صلى الله علیه وآله)ولیدبن عقبه را مأمور جمع آورى صدقات از بنى المصطلق كرد. وقتى به سوى آنان رفت آنان به استقبالش آمدند. او به علّت دشمنیهاى قبلى، فكر كرد براى قتل او آمدند، لذا برگشت و به رسول خدا(صلى الله علیه وآله)خبر داد كه آنان قصد كشتن ما را داشتند. رسول خدا(صلى الله علیه وآله)براى جنگ با آنان آماده شد كه آیه مزبور نازل شد. (مجمع البیان، ج 9 - 10، ص 198; الكشاف، ج 4، ص 359)
[13]. بر اساس روایتى از رسول خدا(صلى الله علیه وآله) است. (مجمع البیان، ج 3 - 4، ص 822 - 823; جلاء الاذهان، ج 3، ص 331)
[14]. جمله «والفتنة» بیان مى دارد كه كافران فتنه انگیز، همانند كافران محارب اند، لذا باید با آنان نبرد كرد و جمله «و لاتقاتلوهم عند المسجدالحرام...» به منزله استثنا از این قانون است. صرف فتنه انگیزى كافران، مجوّز جنگ در مسجدالحرام نیست.
[15]. آیه شریفه در باره منافقانى است كه در میان مسلمانان جاسوسى مى كردند. (مجمع البیان، ج 5 - 6 ، ص 55; تفسیر القرآن العظیم، ابن كثیر، ج 4، ص 140)
[16]. نساء (4) 176.
[17]. صافّات (37) 149.
[18]. نمل (27) 32.
[19]. التحقیق، ج 9، ص 28 - 29، «فتى».
[20]. الاقطاب الفقهیه، ص 163; قاعده لا ضرر و لا ضرار، ص 187; المصطلحات، مركز المعجم الفقهى، ص 432 و 1935; دراسات فى ولایة الفقیه، ص 609 .
[21]. آیه شریفه بر حجّیّت فتواى فقیه دلالت دارد، زیرا اگر انذار فقیه حجّت شرعى نبود، مقتضى براى وجوب انذار نیز وجود نداشت، بدین جهت كه قاعده قبح عقاب بلابیان، مقتضى عدم عقاب است، پس وجوب تحذّر از انذار فقیه، مستلزم حجّیّت است. (التنقیح فى شرح العروة الوثقى، الاجتهاد و التقلید، ص 86)
[22]. برخى فقها معتقدند كه آیه مذكور بر وجوب پیروى و تقلید از مجتهد دلالت دارد، بدین جهت كه بر وجوب حذر كردن افراد از انذارهاى فقیه دلالت دارد و این تحذّر، زمانى حاصل مى شود كه انذار و فتواى فقیه عمل بشود. (التنقیح فى شرح العروة الوثقى، الاجتهاد و التقلید، ص 86)
[23]. آیه شریفه بر وجوب سؤال به هنگام جهل دلالت مى كند. روشن است كه وجوب سؤال به تنهایى مقصود نیست، زیرا امرى لغو و بى اثر خواهد بود. پس سؤال براى عمل كردن است و این به معناى جواز رجوع جاهل به عالِم و حجّیّت فتواى عالِم است. (التنقیح فى شرح العروة الوثقى، الاجتهاد و التقلید، ص 88 - 89)
[24]. بر این اساس كه به هنگام استفتا و سؤال مردم خداوند متعال دستور مى دهد كه پیامبر(صلى الله علیه وآله) پاسخ آن را براى مردم با استناد به كلام خداوند بیان دارد.
[25]. برداشت بر این مبنا است كه منظور از «ذكر»، قرآن باشد. (مجمع البیان، ج 5 - 6 ، ص 558)

---

منبع : پرسمان دانشجویی