مسئله ای خاص که هیچ فتوایی ندارد!

اگر چه ممکن است در لسان قرآن و روایات به صورت مستقیم به مسائل مستحدثه و موضوعات متنوع امروزی پرداخته نشده باشد، اما باید دانست که ملاک های احکام توسط شارع مقدس در قرآن و روایات اهل بیت علیهم السلام مطرح شده است و دست ما از دستیابی به حکم تکلیفی خالی نخواهد بود.
در واقع مسائل جدید هر یک می توانند مصداقی از سرفصل ها و عناوینی باشند که حکم آن توسط شارع گفته شده و ملاک و مناط آن توسط قرآن و اهل بیت علیهم السلام تبیین گردیده است. در این میان مجتهد آگاه به شرایط زمانه پس از شناسائی موضوع، با کنکاش دقیق علمی سعی در یافتن جایگاه مسائل جدید در گستره مباحث اساسی فقه خواهد داشت.

بیت کوین چیست؟

بیت کوین یک نوع پول دیجیتالی است که از تولد آن زمان زیادی نمی گذرد. گویا که در سال 2008 ایجاد شده و چیزی شبیه سهام در بازار بورس می باشد. به همین جهت قیمت ثابتی ندارد و مدام قیمتش در حال تغییر می باشد.
به طور دقیق تر باید گفت که بیت کوین (Bitcoin)، یک سیستم پرداخت جدید و یک نوع پول کاملاً دیجیتال را بوجود آورده است. این اولین شبکه پرداخت نقطه به نقطه تمرکز زدایی شده است که توسط کاربرانش بدون هیچگونه اختیار مرکزی و یا واسطه ای، نیرومند شده که از نقطه نظر یک کاربر، بسیار شبیه پول نقد اینترنتی است.(1)
به بیان دیگر بیت کوین یک شبکه مالی آنلاین است که افراد می توانند از آن، جهت ارسال یا دریافت پول استفاده کنند. بنابراین بیت کوین چیزی شبیه کارت های شتاب در کشور ما و پرداخت های کارت به کارت یا پرداخت از طریق اینترنت بانک است.
اما بیت کوین در دو مساله اساسی با این روش های سنتی متفاوت است:
اول اینکه هیچ سیستم کنترل کننده متمرکز و هیچ مرکزیتی ندارد و شرکت ها، موسسات یا بانک هایی که به دنبال کسب سود هستند آن را مدیریت نمی کنند. چرا که بیت کوین یک ساختار فرد به فرد دارد که و انتقال پول از یک نقطه به نقطه دیگر نیز در تمام شبکه اطلاع‌ رسانی شده و تمام نقاط از آن آگاه می‌ شوند. بنابراین بیت کوین یک ساختار بدون مرکزیت و اولین شبکه مالی کاملا باز دنیاست.
دومین چیزی که شبکه بیت کوین را خاص می کند این است که بیت کوین، پول یا ارز مخصوص به خودش را دارد و تراکنش ها را با ارزهای سنتی مانند ریال ایران یا دلار آمریکا و یا یوروی اروپا انجام نمی دهد. (2)
با همه این تفاسیر باید گفت که هدف اصلی از ابداع بیت کوین و دیگر ارزهای رمزپایه (Cryptocurrency) نقل و انتقال مالی بدون وجود هرگونه واسطه اعم از بانک‌ها یا دولت‌ها است. بنابراین می‌توان سرمنشأ این ارز را در تفکرات مردم‌گرایانه دانست که قدرت کنترل گردش و ارزش پول را از بانک‌های مرکزی و دولت‌ها می‌گیرند و در دستان خود مردم قرار می‌دهند. نمونه ای از این قبیل تبادلات را می توان در فروشگاه اینترنتی EXCHANGING.IR مشاهده کرد.

بیت کوین از منظر فتاوای مراجع

اگرچه در سایت های رسمی هیچ یک از مراجع عظام تقلید مطلبی پیرامون «بیت کوین» نیامده است اما گویا برخی از دفاتر مراجع در پاسخ به پرسش های شخصی مقلدان دیدگاه آن بزرگواران را مطرح کرده اند. در این میان دفتر مقام معظم رهبری در این زمینه هنوز اظهار نظری نداشته و نفیا و اثباتا نظری نداده است. دفتر آیت الله سیستانی نیز به صورت شفاهی فعالیت مذکور را اجازه نداده است. آیت الله شبیری زنجانی نیز در پاسخ به استفتاء خصوصی پیرامون این موضوع، چنین پاسخ داده است: «اگر اعتبار دریافتی، در مقابل کار حلال داده شود و خلاف قانون نباشد، اشکال شرعی ندارد.» آیت الله مکارم شیرازی نیز در پاسخ به استفتاء خصوصی پیرامون این موضوع، چنین پاسخ داده است: «با توجه به ابهامات زیادی که بیت کوین دارد معامله آن اشکال دارد.»

لزوم موضوع شناسی دقیق در مساله

دستیابی به حکم فقهی یک مساله مستلزم شناسایی دقیق موضوع آن مساله است. ضرورت موضوع شناسی خصوصا در مورد مسائل مستحدثه ای نظیر بیت کوین که در هاله ای از ابهام به سر می برند، دو چندان می باشد، چراکه گاه اشتباه در شناسایی موضوع ممکن است حکم مساله را به کلی تغییر دهد و تکلیف را کاملا متفاوت گرداند.
اما برای شناسایی دقیق این دسته از موضوعات ـ خصوصا موضوعات جدید، مبهم و یا پیچیده ـ لازم است که آنها از زوایای مختلف مورد تحلیل قرار گیرند و در سایه پاسخ گویی به پرسش های متنوع پیرامون آنها، شناختی نسبی نسبت به جایگاه و ماهیت و هویت فقهی مساله ایجاد گردد. بنابراین باید گفت که از آنجا که بیت کوین یک مساله مستحدثه به حساب می آید لازم است پیش از هر چیز پیرامون ماهیت و هویت آن تحلیل و بررسی دقیقی صورت پذیرد.
با این وجود بیت کوین از جمله پدیده های نوظهوری است که مراکز فقهی هنوز به طور جدی در بحث موضوع شناسی آن ورود نکرده اند و به همین دلیل احکام فقهی و شرعی متناسب با آن شکل نگرفته است.
به هر حال به نظر می رسد برای بررسی این موضوع موارد ذیل باید مورد تحلیل قرار گیرد:
الف ـ در احکام خرید و فروش شرایطی برای عوضین (کالا و بهای آن) مطرح گردیده که یکایک آنها باید در این مساله مورد بررسی قرار گیرد. این شرایط عبارتند از:
1ـ مالیت داشتن ثمن (بهای کالای مورد معامله) و مثمن (کالا) از دیدگاه عرف و شرع، 2ـ ملکیت فروشنده و خریدار نسبت به کالا و بهای آن، 3ـ طلق (آزاد) بودن عوضین، 4ـ معلوم و معین بودن عوضین، 5ـ قدرت بر تسلیم داشتن آنها.
به نظر می رسد که بیت کوین دارای این شرایط می باشد و مشکلی در این زمینه وجود ندارد. چراکه مهمترین شرط در این موضوع، بحث مالیت است که عرف کنونی جامعه نیز، پول الکترونیک را به منزله بهای کالا به حساب می آورد و مالیت آن را پذیرفته است. از لحاظ شرع نیز منعی برای مالیت آن وجود ندارد. در حقیقت مالیت بیت کوین یک مالیت اعتباری است که مورد پذیرش عرف می باشد.
ب ـ بررسی مساله ربا در معاملات بیت کوین یکی از مهمترین مباحث فقهی می باشد. در پاسخ باید گفت که بیت‌کوین نه از جنس کیل (کالای پیمانه ای) است و نه از جنس موزون (کالای وزنی) که ربا در آن صدق کند. بلکه از جمله معدودات (کالای شمارشی) به حساب می آید بنابراین امکان ربای معاملی در بیت‌کوین منتفی است.
ج ـ احکام فقهی گاه از منظر فردی دارای یک حکم و از منظر کلان و عمومی دارای یک حکم دیگر است. به بیان دیگر گاهی فقیه باید در فتوای خود مصالح عموم جامعه و اقتصاد کلان بلاد اسلامی را در نظر بگیرد. همچنانکه خرید و فروش کالاهای اساسی به خودی خودی هیچ اشکالی نخواهد داشت. اما نگهداری آنها به قصد گران شدن و ایجاد تنش و حباب کاذب در بازار مسلمانان، احتکار به حساب می آید و حرام شرعی است.
بنابراین در بررسی مساله بیت کوین نیز تنها نمی توان زوایای فردی مساله را مد نظر قرار داد و تاثیرات اجتماعی و اقتصادی کلان آن را واگذاشت و در حکم مساله لحاظ نکرد.
د ـ با توجه به آنچه در بخش پیش گفته شد، بررسی این مساله از لحاظ فقه حکومتی و تطبیق آن با قوانین کنونی کشور نیز امری ضروری به حساب می آید که البته خلا قوانین در این زمینه به جهت نو بودن مساله نیز یکی از چالش های در پیش رو است. در هر صورت لازم است که چالش ها و فرصت های بیت کوین از منظر فقه حکومتی مورد تحلیل و بررسی بیشتر قرار گیرد که در نوشتار زیر قدری به آن پرداخته شده است. (3)
هـ ـ یکی دیگر از مواردی که لازم است در مساله بیت کوین مورد بررسی قرار گیرد، غرری بودن آن است. بیع غرری یعنی بیع چیزی که ظاهرش مشتری را گول زند و باطن آن مجهول باشد. غرر در لغت به معنای خطر داشتن و یا در معرض هلاکت و از بین رفتن است. چنین بیعی به اتفاق فقهای شیعه و اهل تسنن، باطل است.
از آنجا که بازار بیت کوین نوسانات قابل توجهی داشته برخی کارشناسان قیمت‌گذاری بیت‌کوین را غیرعقلانی و مبادلات آن را غرری دانسته اند. اما در مقابل بسیاری از کارشناسان این نوسانات شدید را توجیه کرده و آن را یک مساله عقلایی و ناشی از عرضه و تقاضای بازار دانسته اند. گذشته از آنکه گفته می شود زمانی که بیت‌کوین به‌عنوان ارز مرجع قرار بگیرد، دیگر از این نوسانات خبری نخواهد بود.
به ‌هر حال نامشخص بودن وضعیت بیت کوین و خطرپذیری فوق العاده آن (بر فرض اثبات) می تواند دلیلی برای غرری بودن آن و در نتیجه بطلان معاملات صورت پذیرفته در این مقوله باشد.

نتیجه آنکه

زوایای بحث پیرامون این مساله هنوز بسیار مبهم و ناشناخته است و لازم است هم از لحاظ موضوع شناسی و هم از لحاظ تطبیق موضوع با احکام شرعیه فعالیت های فراوانی انجام گیرد.

پی نوشت:
1- بیت‌کوین چیست؟، پایگاه اطلاع رسانی بیت کوین، 1396
2- همه چیز درباره بیت کوین، سایت ارز دیجیتالی، آذر ماه 1396
3- بررسی مباحث فقهی بیت کوین، خبرگزاری صدا و سیما، آذر ماه 1396