مدرسه علمیه مروی (تهران)

مدرسه علمیه مروی تهران از اولین مدارس علوم دینی شیعه قرن سیزده و چهارده هجری قمری است. تاریخ بنا در کتیبه، سال ۱۲۳۱ هجری قمری را نشان می‌دهد. مدرسه مروی بزرگ و کوچک، جمعاً به مساحت چهارهزار و پانصد متر مربع به پلاک ۴۷۳۰ در منطقه ۱۲ شهر تهران واقع است. مسجد و مدرسه خان مروی را محمدحسین خان ملقب به فخرالدوله والی مرو در زمان سلطنت فتحعلی شاه بنا کرد به همین دلیل این مدرسه را خان مروی نامیده‌اند. صحن این مدرسه، مستطیل شکل است و شامل چندین حجره و سه مدرس و یک کتابخانه، مشتمل بر کتاب‌های مهم قدیمی و چند باغچه و حوض بزرگ است. اطاق‌هایش گنجایش اقامت و تحصیل دویست نفر طلبه شب‌خواب را دارد. در قسمت جنوبی صحن، مسجد وسیعی واقع است مشتمل بر محرابی بلند که آب انبار بزرگی، برای استفاده عموم زیر آن بنا شده است. در زمان پهلوی دوم، تبدیل به دبستان و دبیرستان شد. بعد از انقلاب ۵۷ ایران احیا شده و هم اکنون طلبه‌ها در این مکان مشغول تحصیل علوم دینی هستند. ملا عبدالله زنوزی از سال ۱۲۳۷ق تا پایان عمر به مدت ۲۰ سال در این مدرسه فلسفه و حکمت تدریس می کرده است.
واقف مدرسه مروی
محمد حسین خان واقف مروی از نزدیکان فتحعلی شاه بود اما هرگز به خدمات دولتی تمایلی نشان نداد و دعوت فتحعلی شاه را برای تصدی امر وزارت نپذیرفت ولی تا پایان عمر چونان مشاور صدیقی در خدمت فتحعلی شاه باقی ماند. محمد حسین خان مروی که ثروت بسیاری داشت آثار خیری چون مدرسه، مسجد، باغ و بازارچه مروی را در تهران از خود بر جای گذاشت و تمام املاک خود را برای مسجد و مدرسه خویش وقف کرد.
کلنک زنی مدرسه
نقل است زمانی که می‌خواستند مدرسه مروی را بسازند، خان مروی، تمام علما و بزرگان را دعوت کرد و گفت: «کسی که نماز شب او ترک نشده ولو به قضا، کلنگ این مدرسه را بزند، کسی حاضر نشد و جلو نیامد و ایشان خودش کلنگ مدرسه را می‌زند و می‌گوید من از زمانی که به بلوغ رسیدم عهد کردم که نماز شبم ترک نشود».
تدریس فلسفه
پس از تأسیس مدرسه مروی، ملا علی نوری برای تدریس فلسفه و معقولات به آنجا فراخوانده شد. اما او شاگردش ملا عبدالله زنوزی را به آنجا فرستاد. زنوزی از در ۱۲۳۷ق تا پایان عمر به مدت ۲۰ سال در این مدرسه فلسفه تدریس می کرد.
گوشه‌ای از متن وقفنامه
وقفا صریحا لازما جازما دائما باقیا شرعیاً اسلامیا بحیث جرت الصیغ والعقود مشتمله علی الایجاب والقبول وسائر الشرائط والقیود، و صار الجمیع علی ما ذکر بحیث لایباع و لایشری و لایستبدل و لا یوهب و لا یرهن (ظ) و لایجری علیه سوی الشروط المختاره بحضره الواقف، سهل الله علیه المواقف.
جناب واقف، معظم، ادامه الله ملاذا للامم، ضمن العقد چند شرط شرعی فرمودند:
محصلین علوم شرعیه که مدرسه وقف است برایشان، باید ساعی باشند در تحصیل علم، و هر‌گاه کسی است که نباید درس بخواند، در تدریس و تألیف کوتاهی ننماید.
آنکه در هر یک از حجرات زیاده از دو نفر نیز ساکن نگردند، مگر پنج حجره کوچک، که چهار از آن در جنبین دو ایوان شرقی و غربی است، و یکی از آن متصل به مدرسه کوچک جدید، که یک نفر است.
آنکه طفل غیر ممیز را در مدرسه جای ندهند، و صبّی ممیز را نیز در هر حجره زیاده از یک نفری نیز جای ندهند.
آنکه با وجود امکان، در هر یکی از حجرات، هر شب یک نفر از محصلین بیتوته کند که حجره خالی نماند. و هرگاه یکی از محصلین غایب شود اگر بدون عذر شرعی است، از آن پس، او را در آن حجره حقی نیست، و با وجود عذر شرعی قبل از انقضای چهل روز او را دیگر حقی نیست و باید به دیگری داده شود.
هر یک از طلبه‌ها با عدم عذر شرعی هر روزه اقلاً یک حزب کلام الله مجید تلاوت کنند.
کتابی از کتب موقوفه را خواه از اهل مدرسه و خواه خارج، احدی بی‌اذن متولی و ناظر و اطلاع مدرّس و جمعی از ثقات طلبه بیرون نبرند، و با اذن و اطلاع هم بیش از یک شبانه روز در خارج نگاه ندارند، مگر متولی، که با مصلحت شرعیه زیاده بر این هم می‌تواند.
طلبه‌ها در دادن کتاب به یکدیگر مضایقه نکنند، و مهما امکن کتب را معطل نگذارند، و در حفظ کتب و فروش و ظروف اهتمام بلیغ کنند، و اگر کتابی یا فرشی یا ظرفی به تفریط من هی فی تصرفّه یا غیر، تلف یا معیوب شود متولی با امکان، قیمت یا ارش را از مفرّط استیفا نموده در اصلاح یا تحصیل مثل مهما امکن، صرف کند.
اگر طالب علمی به هم رسد که در نظر متولی به جهتی از جهات شرعیه اولی باشد از بعض ساکنین، متولی و ناظر را رسد که او را جای داده مرجوح را بیرون کند. و اگر بعد از اظهار متولی امتناع کند غاصب خواهد بود.
کسی [که] وارد بر اهل مدرسه می‌شوند بیش از یک ساعت نگاه ندارند، مگر از محصلین علم باشند و با متولی و ناظر نزاع نکنند به جهت تصرف موقوفات.
کتابخانه حوزه مروی
تاریخ تأسیس کتابخانه مدرسه واقع در ضلع شمال غربی، با تاریخ بنای مدرسه یکی است. بانی مدرسه از روز اول به فکر کتابخانه و تهیه کتاب‌های لازم برای علما و طلاب بود، و تعداد زیادی از کتاب‌های این کتابخانه توسط او خریداری و تهیه شد.
در وقفنامه تصریح شده است که اگر کتابی تلف یا معیوب شود، متولی بایستی - در صورت امکان - قیمت آن را از شخصی که کتاب را معیوب کرده است بگیرد، و در اصلاح عیب یا خرید‌ همان کتاب صرف کند. همچنین طبق وقفنامه، متولی بایستی هر سال بخشی از درآمد مدرسه را صرف خرید کتاب‌های روایی و فقهی نماید، و بر طالبان مدرسه وقف نماید. واقف استفاده طلاب متدین تهران را از کتابخانه مدرسه مروی، مجاز دانسته است.
بجز محمد حسین خان مروی - که تعداد زیادی از نسخه‌های خطی قدیمی مدرسه یادگار او می‌باشد و سیاهه‌های از آن در وقفنامه آمده است-، افراد دیگری هم کتاب وقف کتابخانه مدرسه کرده‌اند. سید حسین قمی یکی از این واقفان است که در سال ۱۳۲۰ ه. ق، ده‌ها کتاب به کتابخانه مدرسه مروی وقف کرده است. رضا دامغانی یکی دیگر از وقف کننده‌های کتاب است که در سال ۱۲۸۵ ه‍.ق برخی از کتاب‌ها را وقف کتابخانه کرده است. شیخ عبدالحسین نامی هم در سال ۱۲۸۷ ه‍.ق تعدادی کتاب وقف بر مدرسه کرده است که البته نباید او را با متولی و بانی مدرسه و مسجد، شیخ عبدالحسین اشتباه گرفت. این کتابخانه کلاً دارای ۱۰۵۰ نسخه کتابخانه خطی و ۸۰۰۰ نسخه چاپ است که بیشتر آن‌ها در زمینه‌های مختلف علوم اسلامی است.
مراسم محرم در حوزه و مسجد مروی
بنا به نظر واقف مدرسه، مراسم روضه خوانی در ماه محرم از قدیم الایام با شکوه خاصی برگزار می‌شد. حتی کسان دیگری که املاک و رَقَباتی بر این مدرسه و مسجد وقف کرده‌اند بخشی از درآمد موقوفات خود را بدین امر اختصاص داده بودند. اعتماد السلطنه در خاطراتش اشاره می‌کند که طبق نظر واقف مدرسه و مسجد، طلاب مدرسه ایام عاشورا نباید میهمان شوند و به خارج از مدرسه بروند. همچنین طبق نظر واقف، باید هر شب در مدرسه مجلس روضه خوانی باشد و شام داده شود. او در خاطراتش به حضور خود در یکی از شبهای محرم در مدرسه اشاره دارد و می‌نویسد:.... نماز جماعت خوانده شد، بعد از نماز روضه خوانی بسیار خوبی شد، خیلی منظم، خدمتکارهای مجلس تمام معمّم بودند، تمام پیشخدمت‌ها آخوند بودند، شام خیلی مفصل خوبی بود.... در حال حاضر نیز در ایام محرم و در دهه اول، نزدیک به ۲ هزار نفر در مدرسه شام داده می‌شوند.
امام جماعت و متولی حوزه
از ائمه جماعات قدیم این مسجد اطلاع دقیقی در دست نیست. ظاهراً، در قدیم خود متولیان، امام جماعت مسجد نیز بودند. یکی از امامان جماعتی که فقط برای یک بار در این مسجد پیش نماز شد، جعفر مجتهد شوشتری است.
معیار انتخاب متولی حوزه مروی
بنابر وقفنامه حوزه مروی متولی حوزه باید اهل تهران و مجتهد جامع الشرایط بوده و صاحب اعتبار اجتماعی بالایی باشد. به همین منوال تا کنون در دو قرن گذشته همواره بزرگانی از علمای تهران تولیت مروی را به عهده داشته‌اند میرزا مسیح مجتهد تهرانی، ملاعلی کنی، محمد حسن آشتیانی از جمله آنها بوده اند.
متولیان مدرسه مروی
میرزا مسیح مجتهد تهرانی
همانطور که از وقفنامه حوزه علمیه مروی به دست می‌آید اولین متولی مدرسه که در زمان خود خان مروی برای آنجا در نظر گرفته شده است میرزا مسیح مجتهد تهرانی است. در صفحه سی و چهار وقفنامه مروی این‌طور آمده است: «و تولیت مدرسه مروی و ما یتعلّق بها و مسجدین و املاک و رقبات مرقومه را مفوض فرمودند به عالیجناب شرایع حقایق نساب، افادت و افاضت انتصاب، جامع الفروع و الاصول، حاوی المعقول و المنقول، میرزایی میرزا مسیح خلف ملا بابایی استرآبادی اعلی الله درجتهما».
ملاعلی کنی
در سال ۱۲۸۲ ه‍.ق تولیت حوزه مروی به ملاعلی کنی واگذار شد. او جهت تقویت علمی حوزه مروی و احترام به موقعیت علمی و جایگاه معنوی علماء دین و استفاده بهتر از توانایی‌های آنان، درصدد دعوت از اساتید به نام به منظور تدریس در حوزه مروی پرداخت. از جمله ابوالقاسم کلانتری که پس از واگذاری تولیت مدرسه به ملاعلی کنی، به تدریس در مدرسۀ مروی دعوت شد و به مدت ۷ سال در آن مدرسه به تدریس علم فقه و اصول مشغول بود.
محمدحسن آشتیانی
وی در آشتیان بدنیا آمد و در سال ۱۳۶۵ ه‍.ق برای تکمیل تحصیلات، راهی نجف شد. در سال (۱۲۸۱ ه. ق) محمد حسن آشتیانی در حالی که یک سال از رحلت استادش، شیخ مرتضی انصاری می‌گذشت، به تهران رفت. رفته رفته بر سایرعالمان تهران پیشی گرفت و مورد توجه طبقات گوناگون جامعه واقع گردید. وی نیز مدتی تولیت این مدرسه را بعهده داشت.
سایر متولیان
مرتضی آشتیانی: محمد حسن آشتیانی در سال ۱۳۱۹ قمری تا سال ۱۳۴۰ قمری متولی حوزه علمیه مروی بوده است. پس از محمد حسن، فرزند ارشدش مرتضی آشتیانی تولیت مروی را به عهده داشت.
احمد آشتیانی: چهارمین پسر محمد حسن آشتیانی میرزا احمد است که برای تحصیل به نجف رفت و در سال ۱۳۵۰هجری قمری به ایران بازگشت و در تهران ساکن شد. بیشر اوقات را به تالیف و تدریس کتاب و رساله‌های علمی و رسیدگی به امور افراد فاضل، ضعیف و مؤمنین می‌پرداخت. وی نیز مدتی متولی مروی بود.
میرزا باقر آشتیانی: متولد ۱۳۲۳ متوفای ۱۴۰۴، فرزند میرزا احمد آشتیانی، سالهای متمادی در زمان حیات پدرش از طرف ایشان اداره امور مدرسه مروی را به عهده داشت و پس از رحلت پدر در سال ۱۳۹۵ متولی رسمی مدرسه مروی بود. سرانجام در تاریخ ۱۱ ذیحجه ۱۴۰۴ از دنیا رفت و در کنار مرقد حضرت عبدالعظیم در مقبره خانوادگی خود به خاک سپرده شد.
محمدرضا مهدوی کنی: در تاریخ ۱۳۶۳/۶/۲۶ از طرف امام خمینی به عنوان متولی به حوزه علمیه مروی منصوب شد و ضمن احیاء موقوفات حوزه مروی به تربیت طلاب علوم دینی پرداخت.
احمد محسنی گرکانی: بعد از درگذشت محمد رضا مهدوی کنی، آیت الله خامنه ای رهبر جمهوری اسلامی ایران در حکمی احمد محسنی گرکانی را به تولیت مدرسه مروی منصوب کرد.
محمدباقر تحریری: با استعفای محسنی گرکانی، آیت الله خامنه ای در حکمی محمدباقر تحریری را به عنوان تولیت این مدرسه منصوب کرد.
منبع: پایگاه اینترنتی ویکی شیعه