شیوه های تحصیل در حوزه های علمیه

شیوه های تحصیل در حوزه های علمیه

حوزه های شیعه آبشار پر برکت علم و معرفت است که بیش از هزار سال است ندای قرآنی «فلولا نفر من کل فرقة . . .» (سوره توبه 122) را لبیک می گوید و علوم و معارف را از گنجینه های علم الهی یعنی قرآن و اهل بیت استخراج می کند و با اندیشه ای زلال بیابان های تشنه فکر بشری را سیراب می کند .

آری، حوزه، غنی ترین و با سابقه ترین دانشگاه سرزمین های اسلامی است . هر چند مکان آن از مدینه تا نجف، سامرا، قم، اصفهان، مشهد و . . . در تغییر بوده، ولی این محفل علمی همیشه پویا بوده و به رشد و بالندگی و تکامل خویش ادامه داده است .

اکنون که ما حوزویان، میراث دار این ذخیره پر بها هستیم، چه نیکوست که آن را شکوهمندتر از همیشه حفظ کنیم و با برنامه ریزی دقیق، نظام آن را بالنده تر کنیم .

برای رسیدن به این هدف، لازم است به گذشته پر بار حوزه نظر کنیم و عوامل رشد و ترقی آن را جستجو کنیم تا رمز پیشرفت و تکامل آینده را به دست آوریم .

روش تحصیل بزرگان ما چگونه بوده است که در مدت کوتاهی مراتب بالای علمی را طی می کردند و همچون شیخ اعظم انصاری رحمه الله ، علامه طباطبائی رحمه الله کتاب های پر ارزشی برای ما به یادگار گذاشتند .

ما در این نوشتار، رویکردی توصیفی به شیوه های تحصیل، مباحثه و نگارش در سلف صالح خواهیم داشت و به نقاط قوت و ضعف هر روش اشاره می کنیم .

مراحل تحصیل در حوزه های علمیه

در حوزه های علمیه شیعه، هر طلبه به طور معمول سه مرحله درسی را طی می کند:

الف) مرحله مقدمات
در نظام فعلی حوزه علیمه قم، این مرحله شامل پایه های اول تا سوم است و هدف اصلی در این دوره، آموزش ادبیات عرب (صرف، نحو، معانی و بیان و) . . . و آشنایی با دروس پایه مثل منطق و فقه است که به طور معمول از کتاب های جامع المقدمات، سیوطی، مغنی و تلخیص های آن، المنطق و یا تلخیص المنطق و . . . استفاده می شود .

هدف های فرعی در این مرحله، بالا بردن اطلاعات عمومی مثل ادبیات فارسی و مستدل شدن و تثبیت عقاید در طلاب است .

ب) مرحله سطح
در نظام فعلی حوزه، این مرحله شامل پایه های چهارم تا دهم است . در این دوره اهداف زیر تعقیب می شود:

1 - بالا بردن قدرت فهم متون فقهی و اصولی;

2 - آشنا شدن با روش های استنباط از آیات و احادیث;

3 - خواندن یک دوره کامل فقه و اصول;

4 - تعمیق عقاید و گسترش اطلاعات عمومی طلاب به وسیله دروس عمومی .

در این دوره به طور معمول در علم اصول کتاب هایی نظیر: معالم الاصول یا اصول الاستنباط، اصول الفقه، رسائل، کفایة الاصول تدریس می شود .

در علم فقه، کتاب هایی نظیر شرح لمعه و مکاسب تدریس می شود .

این مرحله بین چهار تا هفت سال طول می کشد که زمان آن بستگی به استعداد و تلاش طلاب دارد .

پ) مرحله درس خارج
این مرحله عالی ترین دوره دروس حوزوی محسوب می شود که با هدف مجتهد شدن طلاب در دو رشته فقه و اصول و توان استنباط احکام از منابع اصیل (کتاب، سنت، عقل، اجماع) برپا می شود و معمولا متن درسی خاصی ندارد . ولی برای نظم بخشیدن به مطالب، مباحث براساس کفایة الاصول در اصول فقه و جواهر الکلام، تحریر الوسیله و عروة الوثقی در فقه طرح می شود و در حقیقت این دوره تحقیقاتی حوزه محسوب می شود .

در سال های اخیر، رشته های تخصصی تفسیر و کلام و تبلیغ نیز در کنار فقه و اصول تشکیل شده است که متخصصان و محققانی در آن رشته ها تربیت می کنند .

از آنجا که رسیدن به قوه اجتهاد بستگی به استعداد و تلاش شخصی افراد دارد، لذا زمان این دوره برای افراد متفاوت است . ولی این دوره دست کم شش سال طول می کشد .

شیوه های تحصیل در دوره مقدمات و سطح

در این مورد، شیوه های مختلفی وجود دارد که کامل ترین آن ها شیوه ای است که شامل مراحل زیر می شود:

1 - پیش مطالعه: یعنی مطالعه کتاب درسی مربوط پیش از شروع درس استاد که موجب می شود تا شاگرد آمادگی ذهنی و حساسیت روحی پیدا کند و مطالب را در کلاس زودتر دریافت کند و اشکالات علمی و با ارزشی مطرح سازد .

هر چند ممکن است در پیش مطالعه در روزهای اول 20% مطلب فهمیده شود، ولی کم کم زیادتر می شود .

2 - حضور در درس: حضور در کلاس موجب برکات علمی و معنوی است; هر چند می توان از نوار نیز استفاده کرد، ولی این مورد برای مواقع ضروری مناسب است .

3 - مطالعه درس پس از تدریس استاد که با مراجعه به حواشی و کتاب هایی که در شرح آن کتاب درسی نوشته شد همراه است و موجب تعمیق فهم مطالب می گردد و طلبه را برای مباحثه آماده می سازد .

4 - مباحثه مطالب تدریس شده که موجب تثبیت آن در ذهن می گردد و ابهامات درس را برطرف می کند . این مطلب از امتیازات حوزه است که بسیاری از مراکز علمی از آن بی بهره اند .

5 - خلاصه یا شرح نویسی: پس از مراحل فوق، طلاب پر تلاش اقدام به خلاصه نویسی کتاب های مفصل می کنند . همان گونه که بر کتاب های موجز و مختصر شرح می نویسند تا مطالب در ذهن آن ها تثبیت و در دفتر ثبت شود .

تذکر: برخی از طلاب ممکن است بعضی از مراحل فوق را حذف کنند که در دراز مدت موجب ضعف علمی آنان می گردد .

بررسی: در مورد شیوه تحصیل دوره مقدمات و سطح حوزه نقاط قوت و ضعف فراوانی گفته شده که به برخی از آن ها اشاره می کنیم:

الف) نقاط قوت

1 - آزادی طلاب در انتخاب درس و استاد .

2 - مباحثه کردن .

3 - تعلیم ادبیات عرب به طور عمیق و مستدل .

4 - بحث و مناظره بین استاد و شاگرد با رعایت احترام استاد .

5 - آزادی طلاب در جهت رشد علمی و جهش های علمی متناسب با استعداد خویش .

6- اهمیت دادن به تزکیه نفس .

7 - میسر بودن تدریس همراه با تحصیل برای طلاب در طی دوره سطح .

8 - آشنایی طلاب با سبک استدلال فقیهان سلف .

ب) نقاط ضعف

1 - ضعف حافظه طلاب; چرا که در این دوره بر قدرت فهم تکیه می شود و کمتر بر حفظ مطالب و قواعد تاکید می شود .

2 - ضعف قدرت نگارش به دلیل اجباری نبودن نوشتن مقالات و مطالب تحقیقی (البته این دو مطلب در سالهای اخیر تا حدودی در حال جبران شدن است).

3 - طولانی بودن دوران تحصیل در مقدمات و سطح .

4 - تعداد افراد در کلاس ها از حد معمول و متعارف زیادتر است که موجب پایین آمدن کیفیت درس می شود

شیوه های تحصیل درس خارج

همان طور که روش های تدریس درس خارج گوناگون بود، شیوه های تحصیل آن نیز متفاوت است . طلاب با توجه به استعداد و ذوق خود، شیوه های متفاوتی را در درس خارج برمی گزینند که ما آن ها را به هفت روش تقسیم می کنیم:

اول: روش شاگرد محوری

در این شیوه شش مرحله طی می شود که عبارتند از:

1 - پیش مطالعه، یعنی با توجه به منابع و کتب علمای پیشین، به بررسی اقوال و دلایل هر فرع فقهی یا اصولی می پردازند و نظریه ای را انتخاب می کنند .

2 - پیش مباحثه، یعنی قبل از شروع درس با هم مباحثه خود مطلب درس آینده را بررسی می کنند و بر اشکال به یکدیگر و تبادل نظر می پردازند .

3 - شرکت در درس استاد با ذهنی که به وسیله پیش مطالعه و مباحثه آماده شده است که گاهی با نوشتن مطالب مهم درس استاد همراه است .

4 - سؤال و اشکال کردن در درس که موجب رفع ابهام های ذهنی و یا تصحیح نظریات استاد می شود و در نهایت، طلبه بدین وسیله نظریه انتخابی خود را در معرض آزمایش قرار می دهد .

5 - مرور مجدد و مطالعه نظریات و دلایل استاد و انتخاب نظر نهایی به وسیله شاگرد .

6 - نوشتن کامل درس به صورت منقح همراه با خلاصه ای از مطالب مطرح شده که به منظور حفظ و جمع آوری نظریه استاد و شاگرد صورت می گیرد .

دوم: روش استاد محوری

در این شیوه، طلاب پنج مرحله را در تحصیل درس خارج طی می کنند:

1 - شرکت در درس و شنیدن سخنان استاد;

2 - نوشتن درس استاد در جلسه درس (بی کم و کاست) ;

3 - مطالعه درس بعد از اتمام جلسه استاد، با توجه به کتاب های عالمان متقدم و متاخر;

4 - انتخاب نظریه;

5 - مباحثه منظم با دوستان هم درس قبل از شروع جلسه بعدی استاد .

سوم: روش چهار مرحله ای

این روش، شامل مراحل زیر است:

1 - حضور در کلاس درس;

2 - نوشتن درس استاد در جلسه بدون کم و کاست;

3 - مطالعه نوشته های سر درس بعد از درس;

4 - مباحثه با دوستان هم کلاس قبل از درس جدید .

چهارم: روش سه مرحله ای

این روش، شامل مراحل زیر است:

1 - حضور در درس;

2 - نوشتن درس;

3 - مطالعه درس، بدون مباحثه .

پنجم: روش دو مرحله ای

این روش، شامل حضور در درس استاد و نوشتن درس می شود .

ششم: روش یک مرحله ای

که همان حضور در درس استاد است .

هفتم: شیوه تحقیق جمعی

این شیوه که مخصوص طلاب با سابقه درس خارج است، برای تقویت قوه استنباط و حفظ آن مفید است . ما قبلا در روش های، تدریس این شیوه را توضیح دادیم . چرا که این روش اگر با حضور استاد صورت پذیرد، یکی از شیوه های تدریس محسوب می شود .

در این شیوه، محققان مراحل زیر را می گذرانند:

1 - پیش مطالعه براساس یک متن معین;

2 - انتخاب نظریه;

3 - طرح نظریه هر محقق در جمع دوستان هم بحث که همراه با نقد و بررسی و دفاع از آن است;

4 - جمع بندی و نتیجه گیری پایانی به دست یکی از اعضای جلسه که به عنوان مدیر داخلی مطرح است .

5 - نوشتن خلاصه بحث .

بررسی: هر کدام از این روش ها نقاط ضعف و قوت خاص خود را دارد، ولی ما به اختصار به پاره ای از امتیازها و اشکال هایی که برای این روش ها ذکر کرده اند، اشاره می کنیم:

1 - روش اول (شاگرد محوری) موجب رشد سریع قوه استنباط و اعتماد به نفس طلاب می شود . در این شیوه، مسایل با تفکر بررسی می شود و شاگرد فعال است و نحوه گردآوری و سامان دادن به مطالب و ارایه آن ها را می آموزد و محقق بار می آید . او با نظریات دیگران با احترام برخورد می کند و نحوه منطقی فکر کردن را می آموزد و از مرحله بررسی مطالب دیگران می گذرد و درصدد طرح مطالب تازه برمی آید .

2 - روش پنج مرحله ای (استاد محوری) : این شیوه، موجب تاخیر در رشد قوه استنباط می شود . شاگرد آمادگی اشکال و سؤال در جلسه درس را ندارد و در حقیقت استاد فعال است و شاگرد به صورت انفعالی عمل می کند و گاهی تا پایان درس به دنبال موضوع می گردد و لذا شاگردان را در فهم مطالب با مشکل روبرو می کند .

3 - روش چهار مرحله ای و سه مرحله ای و دو و یک مرحله ای: همان اشکال های روش پنج مرحله ای را دارد بعلاوه، اشکال های واضح دیگری نیز دارد; مثل عدم مراجعه به منابع، انتخاب نظریه نکردن، مباحثه نکردن، ننوشتن درس و تنظیم نکردن آن و . . . .

4 - امتیازات روش تحقیق جمعی قبلا گذشت .

کلامی از بزرگان

آیة الله فاضل لنکرانی (دامت برکاته) که از مراجع عظام و اساتید معظم درس خارج حوزه علمیه قم است، می فرماید:

آنچه برای یک طلبه مهم است، آن است که علاوه بر اینکه تمامی گفته های استاد را در حافظه اش ضبط می نماید، باید آن ها را با معیارهای فکری مورد قبول خود سنجیده و صحت و سقم آن را از نقطه نظر خود تشخیص دهد . . . یعنی در همان جلسه درس مساله را تمام کند و شب برای آنکه این مطالب را فراموش نکند آن ها را یادداشت کند . (1)

یکی دیگر از اساتید درس خارج می فرماید:

امام خمینی رحمه الله در درس خود در مسجد سلماسی قم، به طلاب می فرمودند: اگر بیست سال هم بر سر درس ما حاضر شوید، هیچ نتیجه ای نمی گیرید، مگر آنکه قبل از درس مطالعه کرده و با انتخاب نظریه بر سر درس حاضر شوید . (2)

شیوه های نوشتن درس

نوشتن درس اساتید (تقریر) از امتیازهای حوزه های علمیه است که از زمان های دور شروع شده و هنوز هم ادامه دارد .

اولین کسی که اقدام به این کار کرد، مؤلف مفتاح الکرامه بود که درس استادش مرحوم بحرالعلوم را تقریر کرد . (3) و بعدها با کوشش مرحوم آیة الله بروجردی رحمه الله در قم به صورت عادت عمومی طلاب درآمد . (4)

این کار به چند صورت انجام می گیرد:

1 - نوشتن در جلسه درس به صورت کامل; این شیوه، معمولی ترین روشن است که معمولا به همان صورت بایگانی می شود و گاهی حواشی مختصری برآن اضافه می شود .

در این نوشته ها، معمولا ساختار جملات گفتاری - نه نوشتاری - است و به خاطر تند نوشتن مرتب نیست و لذا ارزش علمی چندانی ندارد بلکه در حکم یک نوار ضبط صوت است . لذا، برخی مراجع این روش را مفید نمی دانند . (5)

2 - نوشتن رؤوس و کلیات مطالب استاد در جلسه درس، که برای حفظ مطالب استاد مفید است .

3 - نوشتن مشروح درس استاد بعد از اتمام کلاس .

در این شیوه، شاگرد با توجه به پیش مطالعه و مباحثه، در سر درس گوش می دهد و یا به سؤال و اشکال می پردازد و در نهایت نظریه ای را انتخاب می کند و پس از درس، آن مطالب را به صورت منظم و مستدل می نویسد و حواشی و نظریات خود را اضافه می کند .

این شیوه، مورد تاکید بسیاری از بزرگان و موجب گسترش فقه و اصول و پیشرفت علمی بزرگان بوده است . (6) و حتی رهبر انقلاب (دامت برکاته) می فرماید:

یکی از عواملی که مرحوم آیة الله العظمی خویی را در کار گسترش فقه و اصول موفق کرد این بود که درس های ایشان به شکل منظم و مرتب نوشته می شد . (7)

4 - نوشتن خلاصه درس بعد از کلاس; این شیوه، وقت کمتری را می گیرد و می تواند با روش سوم جمع گردد تا در موقع مراجعه مجدد، مطالب آماده و سریعا قابل دسترسی باشد .

شیوه های مباحثه درس

مباحثه یکی از امتیازهای بزرگ حوزه های علمیه است که بسیاری از مراکز علمی دنیا از آن بی بهره اند و موجب تثبیت مطالب در ذهن و رفع ابهام های درس و جوشش فکری افراد می گردد .

در این مورد، طلاب از روش های مختلفی استفاده می کنند .

1 - روش روخوانی

یعنی، در مباحثه روزانه، یک نفر از روی نوشته خود (که در کلاس نوشته است) می خواند و دیگری گوش می دهد .

در یک آمارگیری نمونه ای که در حوزه علمیه قم به دست نگارنده صورت گرفت، 8معلوم شد که 45% از طلاب این گونه عمل می کنند .

2 - روش تقریر

در این شیوه، یک نفر مطالب استاد را - بدون خواندن از روی نوشته - برای طرف مقابل تقریر می کند و مثل یک استاد بیان می کند و به سؤالات و اشکال های او پاسخ می گوید .

3 - روش نقد و بررسی

برخی از طلاب، در مباحثه بعد از نقل کلمات استاد، آن ها را مورد نقد و بررسی قرار می دهند و با توجه به منابع دیگر به تفکر و تامل پیرامون آن ها می پردازند .

4 - روش تحقیق جمعی

ما این شیوه را در شیوه های تدریس و نیز در روش های تحصیل توضیح دادیم .

5 - روش پیش مباحثه

در این شیوه، طلاب ابتدا موضوع درس روزآینده را مطالعه می کنند و با توجه به منابع، در مورد اقوال و ادله آن به بحث و بررسی می پردازند . و یک نفر مثل یک استاد درس آینده را تقریر و استدلال می کند و به اشکال های دوستان خود پاسخ می دهد و سپس به جمع بندی مطالب می پردازد . در آمارگیری که در حوزه علمیه قم به دست نگارنده صورت گرفت 34% از افراد با این شیوه مباحثه می کنند .

بررسی: هر کدام از این شیوه ها نقاط قوت و ضعف دارد و با روش های خاص از تدریس و تحصیل سازگار است . ما به برخی از آن ها اشاره می کنیم:

1 - روش اول و دوم برای فهم کلام استاد مفید است و مناسب درس های سطح حوزه است .

2 - روش سوم موجب تقویت قوه استنباط افراد می شود; هر چند برای افراد مبتدی در درس خارج دشوار است .

3 - روش پنجم بهترین نوع مباحثه درس خارج است; چرا که قدرت استدلال و حل مساله و قوه استنباط افراد را تقویت می کند . ذهن خلاق و فعال می شود و در حقیقت مرحله نازل تدریس است و قدرت بیان طلاب را تقویت می کند .

کلامی از بزرگان

یکی از اساتید حوزه می فرماید:

یک روش مباحثه در درس خارج، همان تقریر درس استاد است; یعنی فقط می خواهند درس استاد را مباحثه کنند و چند نفر جمع می شوند و درس را برای یکدیگر تقریر می کنند; این مرحله نازله مباحثه درس خارج است; البته مفید هم هست، در حد حفظ کردن و تسلط بر مطالب استاد . (8)

تذکر: در اینجا مباحث دیگری نیز مطرح است که در اینجا مجال تفصیل آنها نیست، ولی مناسب است رؤوس آن مطالب را مطرح کنیم:

1 - زمان و مکان مطلوب برای تدریس و مطالعه .

2 - چگونگی حل یک مساله اصولی یا فرع فقهی .

3 - بهترین هم مباحثه کیست؟

4 - چگونه درس ها را یادداشت کنیم تا مفیدتر باشد؟

5 - راه های حفظ قوه استنباط در خارج از حوزه های علمیه چیست؟

6 - آیا رسیدن به قوه اجتهاد در عصر ما محال عادی است .

7 - زمان مطلوب یک دوره اصول و یا زمان لازم برای حصول قوه استنباط در فقه چقدر است؟

8 - حدمتعارف ومعقول تعدادشاگردان درس دردوره سطح وخارج چه اندازه است؟

9 - تعدادمطلوب جلسات درسی درسال تحصیلی چقدراست؟ آیاصحیح است ما 120روز یعنی یک سوم سال رادرس بخوانیم ودوسوم آن یعنی 240 روز تعطیل باشیم؟

امید است این مباحث با اندیشه دانشوران حوزوی در سایه هدایت های قرآن و نور ولایت ائمه اطهار علیهم السلام روشن گردد .

منابع
1) مجله نور علم، دوره سوم، ش 8 ، ص 23 .
2) این مطلب را آیة الله مؤمن (دامت عزه) حضورا برای نگارنده نقل کردند .
3) مجله حوزه، ش 51 ، ص 91 .
4) همان، ش 43 - 44 ، ص 248 .
5) ر ک: مجله نور علم، شماره 8 ، دوره 3 ، ص 23 ، سخنان آیة الله فاضل لنکرانی (دامت برکاته).
6) ر ک: مجله حوزه، ش 43 - 44 ، ص 248 و ش 1 ، ص 20 .
7) همان، ش 53 ، ص 27 .
8) روزنامه جمهوری اسلامی، شماره 3869 ، ص 12 .

منبع: خبرگزاری رسمی حوزه علمیه