تاریخی که فیلم و سریال ها می سازند

 با درنظر گرفتن کارهایی که تا امروز ساخته شده رفتن سراغ سوژه های تاریخی چه ضرورتی دارد؟ اگر روایت فیلم های سینمایی و سریال های تاریخی قابل قبول نباشد تولید این آثار چه آورده ای دارد؟ تاریخی که در فیلم و سریال های دیدیم چه قدر به واقعیت نزدیک است؟

«ایراندخت» به کارگردانی محمدرضا ورزی و «رنج پنهان» به کارگردانی بیژن میرباقری عنوان دو سریالی است که این روزها مراحل تولید را پشت سر می گذارند و طبق آنچه در اخبار آمده تلاش می شود برای پخش در روزهای دهه فجر آماده شوند. سابقه کاری محمدرضا ورزی نشان از این دارد که در آثارش تاریخ را جستجو می کند؛ او تا اینجا در سریال های «معمای شاه»، «تبریز در مه»، «سال های مشروطه» و... تاریخ معاصر را سوژه قرار داده است. ورزی این بار سراغ دوران مشروطه رفته و قرار است به زندگی برخی از شخصیت های مشروطه نظیر ستارخان و باقرخان بپردازد. در سویی دیگر بیژن میرباقری سریال «رنج پنهان» را در دست تولید دارد، داستان درباره مرگ جوانی است که با اتفاقات دهه پنجاه گره می خورد. میرباقری پیش از این در فیلم «روز برمی آید» روزهای پایانی سال 57 را برای روایت داستانش انتخاب کرده و به زندگی یک زوج که با انقلاب همراه می شود پرداخته است، او تجربه کار تاریخی جدی ندارد. طبق آنچه اعلام شده این دو سریال نزدیک ترین سریال های تاریخی است که قرار است ببینیم. در مورد بیژن میرباقری کاری جدی تاریخی ندیدیم بنابراین پیش داوری کمی سخت است اما در مورد محمدرضا ورزی آنقدری سریال تاریخی از او دیدیم که قبل از دیدن اثر جدیدش بشود نتیجه کار را تا حدودی پیش بینی کرد، اگر سراغ آخرین و مهم ترین اثر ورزی «معمای شاه» برویم این سریال نه تنها مخاطب را راضی نکرد بلکه رسانه ها و چهره های فرهنگی هم از طیف های مختلف چندان راضی نبودند. حال اینکه با فاصله ای کوتاه قرار است ورزی دوباره روایتگر بخشی دیگر از تاریخ باشد کمی قابل تامل است.
با ذکر این مقدمه و بیان این توضیح که در دسته بندی آثار تاریخی بخش قابل توجهی به داستان های دینی و زندگی پیامبران و امامان اختصاص پیدا می کند که وجه دینی اثر نقش پررنگ تری دارد، در اینجا فیلم های مذهبی را کنار گذاشتیم و به بهانه تولید دو سریال ذکر شده، مروری داریم بر فرآیند تولید سایر آثاری تاریخی:

زندگی شخصیت ها

در زمینه روایت زندگی شخصیت ها تلویزیون دست پر تری نسبت به سینما دارد. علی حاتمی سال 62 «کمال‌الملک» را ساخت؛ سریالی که تنها مختص به زندگی این هنرمند نبود. همزمانی زندگی کمال ‌الملک با چند شاه قاجار و پهلوی اول، بهانه ا‌ی است برای مرور این دوره از تاریخ. بعد از «کمال الملک» سریال های زیادی درباره شخصیت های مختلف ساخته شد که هرکدام ضمن معرفی و مرور زندگی یک شخصیت نوعی بازخوانی است از دوره ای که آن ها در آن زیست کرده اند. «بوعلی سینا» کیهان رهگذر، «امیر کبیر» سعید نیکپور، «روزگار غریب» (دکتر محمد قریب) کیانوش عیاری، «شیخ بهایی» شهرام اسدی، «شهریار» کمال تبریزی، «روشن تر از خاموشی» (ملاصدرا) حسن فتحی، «نردبام آسمان» (غیات الدین جمشید کاشانی) محمدحسین لطیفی و... از سریال هایی هستند که سراغ شخصیت ها رفته اند. اما در سینما آثاری که مستقیم سراغ یک چهره رفته باشند کمتر ساخته شده و بیشتر وقایع تاریخی مورد توجه بوده است. «فرزند صبح» (امام خمینی) و «جهان پهلوان تختی» به کارگردانی بهروز افخمی، «چ» (شهید چمران) به کارگردانی ابراهیم حاتمی کیا، «سیانور» (مجید شریف واقفی) به کارگردانی بهروز شعیبی و .... از نمونه هایی است که زندگی شخصیت ها سبب به تصویر کشیدن دوره ای از تاریخ شده است.  

اتفاقات مهم تاریخی

در مورد اتفاقات مهم تاریخی موضوعات زیادی قابلیت فیلم و سریال شدن دارد که هنوز امکان پرداختن به آنها فراهم نشده است. از میان آثاری که وقایع مهم را به تصویر کشیدند می شود به این موارد اشاره کرد: علی حاتمی همانطور که در ساخت سریال های تاریخی پیشتاز است در سینما هم در سال 61 با ساخت «حاجی واشنگتن» سراغ داستان زندگی سفیر ایران در آمریکا می رود. محمد علی نجفی سریال «سربداران» را براساس قیام سربداران خراسان به رهبری شیخ حسن جوری علیه استیلای مغول بر ایران می سازد. امیر قویدل با فیلم های «میرزا کوچک خان» و «سردار جنگل» بخشی از مبارزات جنبش سیاسی جنگل که در پی انقلاب مشروطه اتفاق می افتد را روایت کرده است. مسعود جعفری جوزانی با سریال «در چشم باد» گذر زندگی شخصی به نام بیژن ایرانی را روایت می کند که دوره قاجار، سال های پهلوی، دوران پیروزی انقلاب و سال های ابتدایی جنگ تحمیلی را دربرمی گیرد. «استرداد» ساخته علی غفاری درباره سال 1332 و وقایع جنگ جهانی دوم است که به موضوع پرداخت غرامت از طرف شوروی به ایران اشاره دارد. ابوالقاسم طالبی در «یتیم خانه ایران»  به داستان قحطی که در اوایل قرن بیستم و همزمان با جنگ جهانی اول در ایران اتفاق می افتد می پردازد. محمد حسین مهدویان در «ماجرای نیمروز» ترورهای سال 60 و جریان دستگیری موسی خیابانی از عوامل اصلی گروهک منافقین را به تصویر می کشد و فیلم ها و سریال های دیگری که در خط اصلی داستان یا خرده روایت هایشان سراغ وقایع تاریخی رفتند.

بستری برای روایت عاشقانه ها

رفتن سراغ تاریخ همیشه هم به بهانه روایت تاریخ اتفاق نمی افتد، گاهی انتخاب یک دوره خاص بستری می شود برای روایت بهتر یک داستان؛ در کنار فیلم و سریال هایی که مستقیم سراغ تاریخ رفتند آثاری هم هستند که به این شکل تاریخ را مرور کردند. جلیل سامان در سه گانه اش، «ارمغان تاریکی»، «پروانه» و «نفس» داستان هایی عاشقانه روایت می کند اما موقعیت زمانی داستان را طوری انتخاب کرده است که با داستان عاشقانه اش درهم تنیده شده و همراه با دیدن داستانی عاشقانه گوشه هایی از تاریخ هم روایت می شود. و یا سریال «شهرزاد» در شبکه نمایش خانگی که آن هم داستانی عاشقانه دارد و از تاریخ برای روایت داستان بهره برده است.

روایت های ناقص از تاریخ

با مرور نمونه هایی که ذکر شد اگر لیستی از سریال ها و فیلم های تاریخی تولید شده تهیه کنیم کم نبودند آثاری که دوره ای از تاریخ دور یا نزدیک به ما را روایت کردند. اما همچنان کمبود آثار تاریخی گلایه ای است که معمولا در مناسبت های مختلف ملی مذهبی از طرف رسانه ها و گروه های فرهنگی مورد توجه قرار می گیرد، با این رویکرد که چرا در مورد فلان موضوع فیلم و سریالی تولید نشده است و یا رسانه ها با نام بردن از آثار تولید شده درصدد نشان دادن نیمه خالی لیوان و کارهای نکرده ای هستند که ضروت تولیدشان احساس می شود. اما از میان آثار تولید شده چه تعداد قابل دفاع هستند؟ مطالبه برای ساخت کارهای تاریخی روی مهم دیگری دارد و آنهم توجه به محتوایی است که قرار است ارائه شود. مرور آثار تاریخی نشان می دهد جز تعدادی محدود بخش قابل توجهی از تاریخی که در این فیلم و سریال ها روایت شده درست و دقیق نبوده و اگر بخواهیم تاریخ را تنها با این آثار معرفی کنیم حفره های خالی زیادی وجود دارد که بدون پشتوانه ذهنی، مخاطب چیزی دستگیرش نمی شود. با این حال همچنان ساخت این آثار بدون درنظر گرفتن اثرش بر مخاطب ادامه دارد. شاید با مرور زمان شاهد عناوین بیشتری از فیلم و سریال های تاریخی باشیم اما تا زمانی که پژوهش و مطالعه دقیق و بی طرفانه به درستی با مهارت های فیلمسازی همراه نشود این آثار روایتگر خوبی برای تاریخ نیستند. 

---