ناشناخته پركار

همه اسم طحال را شنیده اید. یكی از اعضای داخلی بدن است كه درون شكم قرار دارد . ولی اگر از خیلی ها بپرسیم كار طحال چیست یا اصلاً محل قرار گیری آن كجاست؟ بالا یا پایین شكم؟ چپ یا راست؟ جوابی نخواهیم شنید.

طحال یك عضوداخل شكمی، با ابعاد حدوداً دوازه در هشت سانتی متر است كه به طور طبیعی در سمت چپ قسمت فوقانی شكم، دركنار معده و بالای كلیه چپ قرار گرفته است. طحال كاملاً توسط دنده تحتانی قفسه سینه محافظت می شود و در حالت طبیعی، اگر اندازه نرمال داشته باشد، نمی توان آن را از طریق جدار شكم لمس كرد.

وزن طحال، در بالغین 75 تا 150 گرم است و درهر دقیقه، حدوداً 300 میلی لیترخون از آن عبور می كند . بنابراین یك بافت كاملاً پرخون محسوب می شود. طحال در دوران مختلف زندگی وظایف كاملاً متفاوتی را بر عهده می گیرد.

در دوران جنینی و در ماه های پنجم تا هشتم بارداری، طحال به عنوان یك مركز خون ساز عمل می كند و گلبول های سفید و قرمز خون را می سازد. پس از تولد، با انتقال مراكز خون سازی به مغز استخوان، این فعالیت طحال خاموش می شود. در عین حال، قابلیت تبدیل به بافت های خون ساز همواره در طحال باقی می ماند و در برخی بیماری ها كه با درگیركردن مغز استخوان، باعث مهار ساختن سلول های خونی می شوند ، سلولهای طحال مجدداً شروع به فعالیت خونسازی می كنند. این فعالیت، معمولاً فاقد ارزش بالینی است و تنها موجب بزرگ شدن بیش از حد طحال و بروز عوارض ناشی از آن می شود.

در دوران پس از تولد و در سنین كودكی، طحال یك منبع عمده و محل استقرار سلول های لنفوسیتB محسوب می شود و نقش مهمی را در پاسخ های ایمنی بدن ایفا می كند. لنفوسیت هایB كه در طحال استقرار یافته اند، در پاسخ به میكروب ها و عوامل خارجی، شروع به ترشح پادتن یا آنتی بادی می كنند.

سلول های ماكروفاژی كه در طحال استقرار یافته اند، نقش پاك كننده خون از سلول های غیر طبیعی را بر عهده دارند. گلبول های قرمز دارای اشكال غیر طبیعی یا آنهایی كه بیش از اندازه پیر شده اند و همچنین پلاكت های غیر طبیعی، توسط طحال از گردش خون برداشته می شوند. در هر روز، 20 میلی لیتر گلبول های قرمز فرسوده توسط طحال جمع آوری و از گردش خون خارج می شوند. به طور طبیعی، یك سوم از كل پلاكت های بدن، در طحال ذخیره شده اند و در موارد لزوم، می توانند به گردش خون وارد شوند.

با وجود كاركردهایی كه به طحال نسبت داده شد، فعالیت های این عضو در بالغین، توسط اعضای دیگر، نظیر كبد و مغز استخوان هم قابل انجام است. بنابراین، برداشتن طحال در بالغین، معمولاً عارضه عمده ای ایجاد نمی كند. در كودكان، با توجه به نقش طحال در پیدایش پاسخ های ایمنی، برداشتن طحال باید با دقت و وسواس بیشتری صورت گیرد، زیرا حذف این عضو در سنین پایین، با كاستن از توانایی ساخت آنتی بادی در بدن، موجب استعداد ابتلا به برخی عفونت های خاص می شوند.

طحال، كاملاً در مجاورت دنده های نهم تا دوازدهم قرار گرفته است. آسیب طحال و پارگی آن، یك مشكل شایع در تصادفات و ضرباتی است كه به سمت چپ شكم و قفسه سینه وارد می شوند. مهم ترین خطری كه در این موارد بیمار را تهدید می كند، خونریزی شدید از بافت پرخون طحال به داخل شكم است، بدون اینكه خونریزی از سطح بدن وجود داشته باشد. تشخیص خونریزی داخلی، در این موارد از اهمیت فوق العاده زیادی برخوردار است. زیرا در بسیاری از موارد، برای كنترل آن نیاز به اعمال جراحی وجود دارد. در صورت پارگی طحال، گاهی نیاز به برداشتن كامل این عضو پیش می آید.

در برخی بیماری ها، برداشتن طحال یا اسپلنكتومی، یكی از پایه های درمانی محسوب می شود. این بیماری ها یا مستقیماً در نتیجه عملكرد غیر طبیعی طحال حادث شده اند و یا كاركردهای طحال موجب تشدید یا استمرار آنها می شود.

گاهی طحال، عملكرد پاكسازی خون را بیش از حد لازم انجام می دهد و نه تنها سلول های معیوب و فرسوده را از گردش خون خارج می كند، بلكه بسیاری از سلول های سالم را نیز از بین می برد. این حالت كه "هیپراسپلنیسم" نامیده می شود، از مواردی است كه برداشتن طحال ، به بهبود بیماری می انجامد.

در بیماری های همولتیك، كه نوعی كم خونی ناشی از متلاشی شدن زودهنگام گلبول های قرمز هستند، گاهی برداشتن طحال، به كاهش كم خونی كمك می كند . در حالات پیشرفته تالاسمی، كم خونی داسی شكل و كم خونی های همولتیك خود ایمنی، برداشتن طحال به تخفیف بیماری كمك می كند. افرادی كه به هر علت، طحالشان برداشته شده است، باید واكسن ضد برخی میكروب های خاص را دریافت كنند، زیرا حتی در بزرگسالان نیز كاركردهای طحال نباید كاملاً بی اهمیت تلقی شود و نقش طحال در دستگاه ایمنی بدن را باید همیشه در نظر داشت. آنتی بادی هایی كه درطحال ترشح می شوند، به خصوص علیه باكتری هایی كه دارای كپسول هستند موثرند و بیمارانی كه در آنها طحال برداشته شده ، مستعد ابتلا به عفونت با باكتری هایی نظیر پنموكوك و هموفیلی هستند. واكسیناسیون مناسب و رعایت اصول پیشگیری، احتمال وقوع این عفونت را به میزان قابل توجهی كاهش می دهد.