چرخهی سوخت هسته ای
چرخهی سوخت هسته ای چیست؟
اورانیومی که از زمین استخراج میشود، بلافاصله قابل استفاده در نیروگاههای تولید انرژی نیست. برای آنکه بتوان بیشترین بازده را از اورانیوم به دست آورد، فرآیندهای مختلفی روی سنگ معدن اورانیوم صورت میگیرد تا غلظت ایزوتوپ u-235 که قابل شکافت است، افزایش یابد.چرخهی سوخت اورانیوم نسبت به سوخت های رایج دیگر، از جمله ذغال سنگ، نفت و گاز طبیعی، به مراتب پیچیده تر و متمایزتر است. چرخهی سوخت اورانیوم را چرخه سوخت هسته ای نیز میگویند.این چرخه از دو بخش انتهای جلویی و انتهای عقبی ( front end , Back end ) تشکیل شده است. انتهای جلویی چرخه، مراحلی است که منجر به آماده سازی اورانیوم به عنوان سوخت رآکتور هسته ای میشود و شامل استخراج از معدن، آسیاب کردن، تبدیل، غنی سازی و تولید سوخت است.
هنگامی که اورانیوم به عنوان سوخت مصرف شد و انرژی از آن به دست آمد، انتهای عقبی چرخه آغاز میشود تا ضایعات هسته ای به انسان و محیط زیست آسیبی نرسانند. این بخش عقبی شامل انبار داری موقتی و بازفرآوری کردن انبار نهایی است.
اکتشاف و استخراج
ذخایر طبیعی اورانیوم، سنگ معدن اورانیوم است که براساس مقدار قابل استحصال از معدن محاسبه میشود. با تکنیکها و روش های زمین شناسی، معدن اورانیوم شناسایی میشود و نمونه هایی از سنگ معدن به آزمایشگاه فرستاده میشود. در آنجا، محلولی از سنگ معدن تهیه میکنند و اورانیوم ته نشین شده را مورد بررسی قرار میدهند تا بفهمند چه مقدار اورانیوم را میتوان از آن معدن استخراج کرد و چقدر هزینه میبرد.اورانیوم موجود در طبیعت معمولاً از دو ایزوتوپ u-235 و u-238 تشکیل میشود که فراوانی آنها به ترتیب 71/0 درصد و 82/99 درصد است.
هنگامی که معدن شناسایی شد، به سه روش میتوان اورانیوم را استخراج کرد: استخراج از سطح زمین، استخراج ازمعادن زیرزمینی و تصفیه در معدن. دو روش نخست همانند دیگر روش های استخراج فلزات هستند، ولی در روش سوم که در ایالات متحده استفاده میشود، سنگ معدن در خود معدن تصفیه میشود و اورانیوم بدست میآید. سنگ معدن اورانیوم معمولاً از اکسید اورانیوم (u3o8) تشکیل شده است و غلظت آن در سنگ معدن بین 05/0 تا 3/0 درصد تغییر میکند.
البته این تنها منبع اورانیوم نیست؛ اورانیوم در برخی معادن فسفات با منشأ دریایی نیز وجود دارد که البته فراوانی بسیار کمی دارد، به طوری که حداکثر به 200 ذره در میلیون ذره میرسد. از آنجایی که این معادن فسفات مقادیر انبوهی تولید دارند، میتوان اورانیوم را با قیمت معمولی و پایین استحصال کرد.
آسیاب کردن
پس از استخراج سنگ معدن، تکه سنگها به آسیاب فرستاده میشود تا بهخوبی خرد شده و خرده سنگ هایی با ابعاد یکسان تولید شود. اورانیوم توسط اسید سولفوریک از دیگر اتمها جدا میشود، محلول حاصل از اورانیوم تصفیه و خشک میشود. محصول به دست آمده، کنستانتره جامد اورانیوم است که کیک زرد نامیده میشود.تبدیل
کیک زرد جامد است، ولی مرحلهی بعد ( غنی سازی ) از تکنولوژی بخصوصی بهره میبرد که نیازمند حالت گازی است. بنابراین کنستانتره اکسید اورانیوم جامد طی فرآیندی شیمیایی به هگزافلورایداورانیوم ( UF6 ) تبدیل میشود. UF6 در دمای اتاق جامد است، ولی در دمایی نه چندان بالا به گاز تبدیل میشود.غنی سازی
برای ادامهی یک واکنش زنجیرهی هسته ای در قلب یک رآکتور آب سبک، غلظت طبیعی اورانیوم 235 بسیار اندک است. برای آنکه UF6 به دست آمده در مرحلهی تبدیل، به عنوان سوخت هسته ای مورد استفاده قرار گیرد، باید ایزوتوپ قابل شکافت آن را غنی کرد. البته سطح غنی سازی بسته به کاربرد سوخت هسته ای متفاوت است. برای یک رآکتور آب سبک، سوختی با 5 درصد اورانیوم 235 مورد نیاز است؛ در حالی که در یک بمب اتمی، سوخت هسته ای باید حداقل 90 درصد غنی شده باشد.غنی سازی با استفاده از یک یا چند روش جداسازی ایزوتوپ های سنگین و سبک صورت میگیرد. در حال حاضر، دو روش رایج برای غنی سازی اورانیوم وجود دارد که عبارتند از: انتشار گاز و سنتریفوژ گاز.
در روش انتشار گازی ( دیفیوژن )، گاز طبیعی UF6 با فشار بالا از یک سری سدهای انتشاری عبور میکند. این سدها که غشاهای نیمه تراوا هستند، اتمهای سبک تر را با سرعت بیشتری عبور میدهند، در نتیجه UF6235 سریع تر از UF6238 عبور میکند. با تکرار این فرآیند در مراحل مختلف، گاز نهایی به دست میآید که غلظت u235 بیشتری دارد. مهم ترین عیب این روش این است که جداسازی ایزوتوپ های سبک در هر مرحله نرخ نسبتاً پایینی دارد، لذا برای رسیدن به سطح غنی سازی مطلوب، باید این فرآیند را به دفعات زیادی تکرار کرد که این، خود نیازمند امکانات زیاد و مصرف بالای انرژی الکتریکی است و به دنبال آن هزینهی عملیات نیز بسیار افزایش خواهد یافت.
در روش سانتریفور گاز، گاز UF6 طبیعی را به مخزن هایی استوایی تزریق میکنند و گاز را با سرعت بسیار زیادی میچرخانند. نیروی گریز از مرکز موجب میشود UF6235 که اندکی از UF6238 سبک تر است، از مولکول سنگین تر جدا شود.
این فرآیند در مجموعه ای از مخزنها صورت میگیرد و در نهایت، اورانیوم با سطح غنی شدهی مطلوب به دست میآید. هر چند روش سنتریفوژ گازی نیازمند تجهیزات گران قیمتی است، هزینهی انرژی آن نسبت به روش قبلی کمتر است.
امروزه فناوری های غنی سازی جدیدی نیز توسعه یافته است، که همگی بر پایهی استفاده از لیزر پیشرفت کرده اند. این روشها که روش جداسازی ایزوتوپ با لیزر بخار اتمی (AVLIS) و جداسازی ایزوتوپ با لیزر مولکولی (MLIS) نام دارند، میتوانند مواد خام بیشتری رادر هر مرحله غنی کنند و سطح غنی سازی آنها نیز بالاتر است.
ساخت میله های سوخت
تولید میلهی سوخت، آخرین مرحلهی انتهای جلویی در چرخهی سوخت هسته ای است. اورانیوم غنی شده که هنوز به شکل UF6 است، باید به پودر دی اکسید اورانیوم (UO2) تبدیل شود تا به عنوان سوخت هسته ای قابل استفاده باشد، پودر UO2 سپس فشرده میشود و به شکل قرص در میآید. قرص های در معرض حرارت با دمای بالا قرار میگیرند تا به قرص های سرامیکی تبدیل شوند.پس از طی چند فرآیند فیزیکی، قرص های سرامیکی با ابعاد یکسان حاصل میشود. حال، متناسب با طراحی رآکتور و نوع سوخت مورد نیاز، این قرص های کوچک را دسته دسته کرده و در لوله ای بخصوص قرار میدهند. این لوله از آلیاژ مخصوصی ساخته شده است که در برابر خوردگی بسیار مقاوم است و در عین حال از رسانایی حرارتی بسیار بالایی برخوردار است. حال میلهی سوخت آماده شده است و برای استفاده در رآکتور به نیروگاه فرستاده میشود.
انتهای عقبی چرخه سوخت هسته ای: مدیریت زباله های هسته ای
در نیروگاه هسته ای هم مثل دیگر فعالیت های بشری، ضایعاتی تولید میشود که به دلیل حساسیت مضاعف زباله های رادیواکتیو، مدیریت زمان ضایعات باید تحت قوانین و محدودیت های خاصی صورت بگیرد.در هر هشت مگاوات ساعت، انرژی الکتریکی تولید شده در نیروگاه هسته ای، 30 گرم زبالهی رادیواکتیو به وجود میآید. برای تولید همین مقدار برق با استفاده از زغال سنگ پر کیفیت، هشت هزار کیلوگرم دی اکسید کربن تولید میشود که در دما و فشار جو، 3 استخر المپیک را پر میکند. میبینید حجم زباله های رادیواکتیو بسیار کمتر است، ولی خطر آنها به مراتب بیشتر است و مراقبت از آنها ضروری و دشوار است. زباله های رادیواکتیو براساس مقدار و نوع ماده رادیواکتیو به 3 گروه تقسیم میشوند:
الف- سطح پایین: لباس حفاظتی، لوازم، تجهیزات و فیلترهایی که حاوی مواد رادیواکتیو با عمر کوتاه هستند. این مواد نیازی به پوشش حفاظتی ندارند و معمولاً فشرده شده یا آتش زده میشوند و در چاله های کم عمق دفن شده و انبار میشوند.
ب- سطح متوسط: رزین ها، پس مانده های شیمیایی، پوشش میله سوخت و مواد نیروگاههای برق هسته ای جزو زباله های سطح متوسط طبقه بندی میشوند. اینها عمومًا عمر کوتاهی دارند، ولی نیاز به پوشش محافظ دارند. این زبالهها را میتوان درون بتون قرار داد و در مخزن زبالهها گذاشت.
ج- سطح بالا: همان سوخت مصرف شدهی راکتورها است و نیاز به پوشش حفاظتی و سردسازی دارند. مراحل مدیریت این ضایعات عبارتند از:
انبارداری موقتی
سوخت مصرف شده که از رآکتور خارج میشود، بسیار داغ، رادیواکتیو و یونیزه است و تشعشعات فراوانی را ساتع می کند. به همین دلیل این سوخت باید سرد شود و از تابیدن پرتو های رادیواکتیو آن، به محیط جلوگیری شود. در کتار هر رآکتور، استخرهایی برای انبار کردن سوخت مصرف شده وجود دارد. این استخرها، مخزن هایی بتونی مسلح به لایه های فولاد زنگ نزن هستند که 8 متر عمق دارند و پر از آب هستند. آب نیز به مرور زمان، شدت گرما و تابش رادیواکتیو کاهش مییابد، به طوری که پس از چهل سال، به یک هزارم مقدار اولیه ( زمانی که از رآکتور خارج شده بود ) میرسد.بازفرآوری انبارنهایی
3 درصد سوخت مصرف شده در یک رآکتور آب سبک، ضایعات بسیار خطرناک رادیواکتیو است. این مواد را میتوان با روش های شیمیایی از یکدیگر جدا کرد و اگر شرایط اقتصادی و قوانین حقوقی اجازه دهد، میتوان سوخت مصرف شده را برای تهیهی سوخت هسته ای جدید بازیافت کرد.کارخانه هایی در فرانسه و انگلستان وجود دارند که مرحله بازفرآوری سوخت نیروگاههای کشورهای اروپای و ژاپن را انجام میدهند. البته این کار در ایالات متحده ممنوع است.
رایج ترین شیوهی بازفرآوری، purex نام دارد که مخفف عبارت جداسازی اورانیوم و پلوتونیوم است. ابتدا میله های سوختی را از یکدیگر جدا میکنند و در اسید نیتریک حل میکنند؛ سپس با استفاده از مخلوطی از فسفات تری بوتیل و یک حلال هیدرو کربن، اورانیوم و پلوتونیوم مصرف نشده را جدا میکنند و به عنوان سوخت جدید به مراحل تهیه سوخت میفرستند.
ضایعات هسته ای سطح بالا را پس از جدا سازی، حرارت میدهند تا به پودر تبدیل شود. پس از فرآیندی که آهی کردن خوانده میشود، پودر را با شیشه مخلوط میکنند تا ضایعات را در محفظه ای محبوس کنند. این فرآیند، شیشه سازی نام دارد. شیشهی مایع برای ذخیره سازی، درون محفظه هایی از جنس فولاد ضد زنگ قرار میگیرند و این محفظهها را در منطقه ای پایدار ( از نظر جغرافیایی ) انبار میکنند. پس از یک هزار سال، شدت تابش های رادیواکتیو ضایعات هسته ای به مقدار طبیعی کاهش پیدا میکند. این نقطه تا به امروز، انتهای چرخه سوخت هسته ای است.
مترجم:مرضیه رستمی