آعاز پهلوی دوم بعد از کنفرانس تهران!

در روز ۶ آذر ۱۳۲۲ هجری شمسی و در میانۀ جنگ دوم جهانی، کنفرانس چهار روزۀ رهبران سه کشور عضو متفقین، فرانکلین روزولت رییس‌جمهور امریکا، وینستون چرچیل نخست‌وزیر انگلیس و ژوزف استالین رهبر اتحاد جماهیر شوروی، در تهران آغاز به کار کرد.
کشورهای بزرگ متفق که در جنگ علیه کشورهای معروف به محور یعنی آلمان، ایتالیا و ژاپن در کنار یکدیگر قرار داشتند، در مجموع تا پایان جنگ سه کنفرانس مهم در تهران، یالتا و پتسدام تشکیل دادند که در جریان این نشست‌ها ضمن طرح نقشه‌های جنگی و استراتژی نظامی خود در طول جنگ، دربارۀ اوضاع جهان بعد از پایان جنگ و تقسیم ممالک جهان به مناطق نفوذ به توافق‌هایی رسیدند. قسمتی از این توافق‌ها و قول و قرار‌ها پس از پایان جنگ جامۀ عمل پوشید و برخی دیگر موجب بروز اختلاف و سوء‌تعبیرهایی شد که اختلافات شرق و غرب و آغاز جنگ سرد و تقسیم جهان به دو بلوک همگی از این سوءتعبیر‌ها نشأت گرفت.
کنفرانس تهران که در فاصله روز‌های ششم تا نهم آذر ۱۳۲۲ و همزمان با چهارمین سال جنگ دوم جهانی تشکیل شد، تمام وقت خود را صرف طرح نقشه‌های جنگی و مراحل بعدی نبرد تا شکست کامل آلمان و حل مسائل مربوط به بعد از پیروزی را به کنفرانس دیگری موکول کردند.نشست مشترک آنتونی ایدن وزیر خارجه انگلستان، کاردل هال وزیر خارجه آمریکا و مولوتف وزیر خارجه شوروی در مسکو در اولین روزهای آبان ۱۳۲۲، مقدمۀ اجلاس رهبران سه کشور در تهران بود و انتخاب تهران برای برگزاری چنین نشستی، پیشنهاد استالین بود که با موافقت روزولت و چرچیل مواجه شد.
کنفرانس تهران در محل سفارت شوروی برگزار شد و شاه نیز برای شرکت در کنفرانس ناگزیر بود به سفارت برود. در جریان کنفرانس، چرچیل و روزولت حاضر نشدند به دیدار شاه بروند و با وی تنها در محل سفارت دیدار کردند. دیدار استالین با شاه در کاخ مرمر نیز با تلاش و خواهش یکی از اطرافیان شاه به نام احمدعلی سپهر (مورخ‌الدوله) از مسئولان سفارت شوروی صورت گرفت.
علاوه بر این با وجود آنکه واشنگتن و لندن، پیشنهاد مسکو را برای تشکیل اجلاس رهبران آمریکا، انگلیس و شوروی در تهران پذیرفته بودند ولی به هیچ وجه دولت ایران را در جریان تصمیم خود برای تشکیل کنفرانس در تهران قرار ندادند و حتی از مذاکرات خود در کنفرانس نیز خبری به مسئولان ایرانی داده نشد. تنها در روز ورود رهبران متفقین، علی سهیلی نخست‌وزیر وقت ایران در جریان سفر این سه قرار داده شد.
در کنفرانس تهران بود که طرح عملیات نهایی برای درهم شکستن نیروی مقاومت آلمانی‌ها تهیه شد. همچنین طرح ایجاد جبهه دوم و پیاده شدن قوای آمریکایی، انگلیسی، کانادایی و فرانسه آزاد در سواحل نورماندی فرانسه در ۱۶ خرداد ۱۳۲۳ و ضد حمله بزرگ ارتش سرخ شوروی به نیروهای آلمان با هدف بیرون راندن قطعی آلمانی‌ها از خاک شوروی در تیر ۱۳۲۳ از جمله مسائلی بود که در این نشست دربارۀ آن‌ها تصمیم‌گیری شد.
مجازات آلمان تجزیه آلمان!
در کنفرانس تهران، در مورد تجزیه آلمان نیز گفت‌وگوهایی به عمل آمد. در جریان این مذاکرات، روزولت تنها راه مجازات آلمان را تجزیۀ این کشور عنوان کرد و چرچیل و استالین هم با این نظر مخالفت نکردند. با اینکه استالین پیشنهاد کنفدراسیونی کردن آلمان را رد می‌کرد و آن را تهدیدی علیه امنیت مرزهای شوروی می‌دانست اما پیشنهاد تجزیه آلمان را به‌عنوان پایه مذاکرات پذیرفت.
بر اساس اسناد و مدارک محرمانه‌ای که بعد‌ها دربارۀ مذاکرات کنفرانس تهران منتشر شد، استالین در این کنفرانس علاوه بر طرح مباحثی پیرامون مسائل بین‌المللی مرتبط با جنگ، بحث دربارۀ منابع نفتی ایران و کشورهای ساحلی خلیج‌فارس را نیز پیش کشید و خواستار توافقی دربارۀ تقسیم این منابع در آینده شد.
قسمتی از این توافقها و قول و قرارها پس از پایان جنگ جامه عمل پوشید و برخی دیگر موجب بروز اختلاف و سؤتعبیرهائی شد كه اساس اختلافات سیاسی طرفین و آغاز جنگ سرد و تقسیم جهان به دو بلوك شرق و غرب بود. كنفرانس تهران كه در چهارمین سال جنگ دوم جهانی تشكیل شد تمام وقت خود را صرف طرح نقشه‌های جنگی و مراحل بعدی نبرد تا شكست كامل آلمان نمود و حل مسائل مربوط به بعد از حصول پیروزی را به كنفرانس دیگری موكول نمود.
مهمترین تصمیماتی كه در كنفرانس تهران آغاز شد عبارت بودند از:
ـ ایجاد جبهه دوم و پیاده شدن قوای آمریكائی، انگلیسی، كانادائی و فرانسه آزاد در سواحل نورماندی فرانسه در 16 خرداد 1323.
ـ ضد حمله بزرگ ارتش سرخ شوروی به نیروهای آلمان با هدف بیرون راندن قطعی آلمانی‌ها از خاك شوروی در تیر 1323.
در كنفرانس تهران، راجع به تجزیه آلمان نیز گفت‌وگوهایی به عمل آمد. روزولت تنها راه مجازات آلمان را تجزیه این كشور عنوان كرد و چرچیل و استالین هم با این نظر مخالفت نكردند. با اینكه استالین پیشنهاد كنفدراسیونی كردن آلمان را رد می‌كرد و آن را تهدیدی علیه امنیت مرزهای شوروی می‌داشت ولی پیشنهاد تجزیه آلمان را به‌عنوان پایه مذاكرات پذیرفت.
به موجب اسناد و مدارك محرمانه‌ای كه بعداً دربارة جریان مذاكرات كنفرانس تهران منتشر شد استالین در این كنفرانس موضوع منابع نفتی ایران و كشورهای ساحلی خلیج‌فارس را نیز مطرح كرد و خواستار توافقی دربارة تقسیم این منابع در آینده شد. ولی چرچیل گفت كه زمان طرح این مسئله نیست و مسائل اقتصادی جهان باید به طوركلی در پایان جنگ مورد بررسی قرار بگیرد. اما بزرگترین موفقیتی كه در كنفرانس تهران نصیب استالین شد نزدیكی به روزولت و جلب اعتماد او بود كه نتایج خود را در مدت باقیماندة جنگ و كنفرانس یالتا نشان داد.
كنفرانس سران سه كشور بزرگ در تهران در اعلامیه پایانی خود كه شامل یك مقدمه، 9 فصل و 6 ضمیمه بود، استقلال و تمامیت ارضی ایران را نیز تضمین كردند و تعهد قبلی انگلستان و شوروی را دربارة تخلیة ایران به فاصلة شش ماه بعد از پایان جنگ مورد تأیید قرار دادند. ولی امضا‌كنندگان این اعلامیه، چندان پایبندی به تعهد خود راجع به ایران نشان ندادند. بدین معنی كه پافشاری انگلیس و شوروی بركسب امتیازات نفتی از دولت ایران و بخصوص اقدام روسها در منوط ساختن خروج نیروهایشان از ایران به اخذ امتیاز نفتی دریای خزر، نقض آشكار حاكمیت ملی و تمامیت ارضی ایران و نقض تعهداتشان در اعلامیه یادشده بود.
زمانی كه استالین اعلامیه احترام به استقلال و حاكمیت ملی و تمامیت ارضی ایران را امضا می‌كرد، شهرهای شمالی ایران در اشغال ارتش سرخ بود و وقتی اعتبارنامه سیدجعفر پیشه‌وری نماینده حزب توده در نخستین روزهای كار مجلس چهاردهم رد شد، وی و قاضی محمد به‌عنوان رهبران دو حزب دمكرات آذربایجان و كردستان با كمك نظامی روسها در دو استان یاد شده، اعلام خود‌مختاری كردند. روسها تا زمان انعقاد قرارداد تأسیس شركت مختلط نفت ایران و شوروی ـ 15 فروردین 1325 ـ و تشكیل كابینه ائتلافی با حزب توده در تهران ـ 10 مرداد 1325 ـ حاضر به خروج از ایران نگردیدند.
آمریكائیها و انگلیسی‌ها نیز كه در كنفرانس تهران، اعلامیه استقلال و حاكمیت ملی و تمامیت ارضی ایران را امضا كردند، به راحتی مایل به خروج از ایران نبودند.
سه ماه پس از آن امضاء در اسفند ماه 1322 دو هیئت انگلیسی و امریكایی از جانب شركتهای نفتی شوكونی ـ واكیوم و سینكلر امریكایی و شركت رویال داچ شل انگلیسی ـ هلندی به تهران آمدند و هر دو تقاضای امتیاز نفت در نواحی جنوب شرقی ایران را نمودند. مذاكرات و حتی حضور نمایندگان مزبور در تهران محرمانه نگاه داشته شده بود و جز چند تن از مقامات بلندپایة دولت كسی از مذاكرات ساعد نخست‌وزیر با آنان اطلاعی نداشت.
انگلیسی‌ها زمانی نیروهای خود را از شهرهای جنوبی ایران خارج كردند كه توانستند طیف وسیعی از سیاسیون وابسته به خود را در جریان تقلبات انتخاباتی چهاردهمین دوره قانونگذاری ایران به مجلس بفرستند. در همین دوره بود كه سید ضیاءالدین طباطبائی عامل كودتای انگلیسی سوم اسفند 1299، كه از 22 سال پیش از آن در خارج از ایران و از جمله 19 سال در اروپا به سر می‌برد، به خواست انگلیسی‌ها به تهران بازگشت و به‌عنوان نماینده به مجلس چهاردهم راه یافت.
كنفرانس تهران كه در دوره دوم كابینه علی سهیلی برگزار شد، از ابتدا تا انتها به صورت محرمانه و بدون انتشار اخبار آن ترتیب یافت. اولین خبر مربوط به این كنفرانس پس از عزیمت رهبران متفقین به كشورهایشان، توسط سهیلی در جلسه مشترك هیأت دولت، نمایندگان مجلس و سران لشكری و كشوری در روز دهم آذر 1322 منتشر شد. سهیلی گفت ابتدا از طریق كاردار شوروی در تهران در جریان برگزاری این اجلاس در تهران قرار گرفتم. وی افزود: روز 4 آذر استالین و روز 5 آذر روزولت و چرچیل وارد تهران شدند. كنفرانس مشترك آنان روز 6 آذر شروع شد. روز هفتم آذر نشست محرمانه آنان در سفارت شوروی جریان داشت، روز نهم این نشست خاتمه یافت و اعلامیه مشترك آنان منتشر شد و روز دهم رهبران هر سه كشور از ایران خارج شدند.

---

منابع:موسسه مطالعات و پژوهش های سیاسی،تاریخ ایرانی