فضای باز سیاسی و ایجاد احزاب مردمی

جبهه ملی ایران در سال ۱۳۲۸ توسط سیاستمدارانی از قبیل محمد مصدق، حسین فاطمی و کریم سنجابی تأسیس شد و به پیش نهاد دکتر حسین فاطمی، ملی شدن صنعت نفت ایران را مطرح کرد. در ۲۹ اسفند ۱۳۲۹ ملی شدن صنعت نفت مراحل نهایی تصویب خود را طی کرد و در اردیبهشت ۱۳۳۰، محمد مصدق تشکیل دولت داد و هیئتی را به ریاست مهدی بازرگان برای اجرای ملی شدن نفت راهی شرکت نفت کرد. مصدق در زمان دولت خود تا حد امکان تلاش کرد تا قدرت محمدرضا شاه پهلوی را کاهش دهد و مشروطه را اجرا کند. سرانجام در جریان کودتای ۲۸ مرداد، دولت دکتر مصدق سقوط کرد و مصدق به سه سال زندان محکوم شد. بعد از آن به دستور محمدرضا شاه پهلوی، مصدق به احمدآبادتبعید گردید و تا پایان عمر خود در آن جا تحت نظر بود.

زمینه‌های شکل‌گیری جبهه ملی اول

زمینه‌های شکل‌گیری جبهه ملی به فضای حاکم بر ایران در دهه ۱۳۲۰ بازمی‌گردد؛ بعد از سقوط رضاشاه به یکباره فضای ایران دچار تحول کمی - کیفی فوق‌العاده عظیمی شد، یعنی مردم از فضای بسته‌ای که در آن حتی برای عبورومرور در داخل کشور، احتیاج به اجازه از مقامات دولتی داشتند یا برای نامه‌نگاری در سر هر صندوق پستی با یک مامور مواجه می‌شدند که آن‌ها را در مورد محتویات نامه و مقصد آن مورد بازخواست قرار می‌داد و... به فضایی جدید وارد شدند که در فاصله کوتاهی در آن احزاب، سازمان‌ها، سندیکاها و اتحادیه‌های کارگری مختلف شکل گرفتند، تعداد بی‌شماری نشریه در کشور شروع به فعالیت کرد و انتخاباتی که به استناد اسناد موجود وزارت کشور در آن دوره کاملا فرمایشی بود به انتخاباتی تقریبا نیمه‌آزاد تبدیل شد.
در دوره چهاردهم مجلس شورای ملی که در سال ۱۳۲۲ برگزار شد و از جمله معدود انتخابات نیمه‌آزاد ایران به شمار می‌رود، مصدق به عنوان نماینده اول تهران به مجلس راه پیدا کرد، علاوه بر آن ۹-۸ نفر از نامزدهای حزب توده ایران هم وارد مجلس شدند که گرچه از مناطقی می‌آمدند که تحت اشغال ارتش سرخ بود، ولی به هر صورت حضور این نوع افراد به عنوان نماینده در مجالس دوره رضاشاه بی‌سابقه بود. این فضای جدید، مطالبات جدیدی را مطرح و زمینه آزادی‌خواهی و استقلال‌طلبی را فراهم کرد.
صرف‌نظر از داوری و موشکافی راجع به این مسئله، نفس تشکیل کابینه‌ای متشکل از افرادی خارج از ساختار رسمی قدرت در ایران و حضور چند تن از اعضای بلندپایه حزب توده و یا حزب ایران در دولت قوام، تحولی عمده بود.
این زمینه‌های سیاسی - استراتژیک به وجود آمده در ایران، آرام‌آرام کشور را به سمت طرح مطالبات جدید هدایت کرد.در مجلس پانزدهم اقلیت متشکل از بقایی، حائری‌زاده، مکی، رحیمیان و عبدالقدیر آزاد، بر سر قرارداد گس – گلشاییان و تمدید قرارداد نفت، یک حرکت منسجم و ملی را شکل دادند که در نهایت علی‌رغم فشارهای دولت بریتانیا و عواملش با پایان دوره مجلس به عدم تصویب قرارداد گس – گلشاییان منجر شد. این امر پایه‌ای برای طرح مطالبات بعدی چون ملی کردن نفت ایران شد.
از سوی دیگر ایران در فاصله سال‌های ۱۳۲۰ تا ۱۳۲۸ با یک بستر مطالبات تشکیلاتی مواجه شد و احزاب متعددی در آن شکل گرفتند. در این دوران نزدیک به ۱۰۰ تشکل به عنوان حزب مطرح شدند، علاوه بر آن تعداد زیادی گروه، سازمان، جمعیت، کانون و... تشکیل شد که در راس همه آن‌ها حزب توده در جریان چپ و حزب ایران در جریان ملی قرار داشتند که اگرچه مطالباتی را مطرح کردند اما به دلایل گوناگون خواست‌هایشان منتج به نتیجه واقعی نشد. حزب توده به دلیل مقابله شدید انگلستان و حامیانش در ایران که دربار در راس آن قرار داشت، از هر سو با فشارهای گوناگون رو‌به‌رو بود و سرانجام بعد از قضیه ۱۵ بهمن ۱۳۲۷ و ترور شاه در دانشگاه، غیرقانونی اعلام شد. البته فشارهای استبداد و استعمار تنها عامل عدم گسترش و نفوذ آن درون جامعه ایران نبود، بلکه برخی اقدامات همچون حمایت از منافع شوروی در ایران و به ویژه پشتیبانی از اعطای امتیاز نفت شمال به روس‌ها و برگزاری راهپیمایی تحت حفاظت سربازان ارتش سرخ در تهران، آبرو و حیثیتی را که حزب توده در ابتدا به دست آورده بود، خدشه‌دار کرد. احزاب دیگر نیز چون حزب ایران یا قبل‌تر از آن حزب میهن و... در تشکل مردم آن‌چنان موفق نبودند و بیشتر باشگاه‌ها و کانون‌هایی برای نخبگان به شمار می‌رفتند؛ بنابراین نیاز به تشکیلاتی برای سازماندهی مطالبات مردمی شکل‌گرفته در طول این ۸ سال، احساس می‌شد. در این میان، به رغم انتخابات نسبتا آزاد دوره چهاردهم، انتخابات دوره پانزدهم مجلس با دخالت تام و تمام حزب دموکرات قوام‌السلطنه برگزار شد؛ در آن دوره حزب دموکرات به شکلی تمام حوزه‌های انتخاباتی را تحت اختیار و سلطه خود قرار داده بود؛ بنابراین حتی دربار نیز نتوانست دخالت همیشگی و مرسوم خود را در انتخابات اعمال کند.

«جبهه ملی ایران»

در انتخابات دوره شانزدهم مجلس، دوباره دخالت‌های دربار به طور کاملا آشکار و بارز صورت گرفت. دخالت ‌گسترده دربار در انتخابات و برگزاری فرمایشی آن سبب شد تا مصدق بار دیگر در صحنه حضور پیدا کند. او که پیشتر در جریان برگزاری انتخابات دوره پانزدهم تلاش کرده بود با تحصن در دربار به تقلب‌های انجام‌شده از سوی دولت اعتراض کند، بار دیگر به همراه عده‌ای از نیروهای سیاسی آزادی‌خواه به سمت دربار روانه و خواهان رسیدگی به مسئله تقلب شد.
دو هفته بعد از آن مصدق ۱۹ نفر متحصن در دربار را برای گفت‌و‌گو درباره بررسی شرایط و تلاش برای مقابله با وضعیت پیش‌آمده به نشستی در منزل خود دعوت کرد. حاصل آن نشست ایجاد تشکلی فراگیر با حضور نیروهای ایران‌دوست و آزادی‌خواه بود، تشکلی که در جلسات بعد نام «جبهه ملی ایران» بر آن نهاده شد. به نوشته حسین فاطمی سردبیر روزنامه «باختر امروز» ایجاد جبهه ملی برخاسته از این نیاز جامعه ایران بود: «یک حزب قوی یا یک جبهه قدرتمند». این تشکل که با حضور ۲۰ نفر از جمله مصدق در ۲۱ آبان سال ۱۳۲۸ شکل گرفت به جبهه ملی اول معروف است که تا کودتای ۲۸ مرداد به فعالیت خود ادامه داد؛ بنابراین به طور خلاصه زمینه‌های تشکیل جبهه ملی ایران را باید در طرح خواسته‌های ملی و ضرورت ایجاد تشکلی برای تحقق آن‌ها دانست که هر دو نیز محصول پیدایش فضای باز نسبتا آزاد بود.
اشراف زاده حقوق دان
راویان تاریخ قرن بیستم ایران، او را به پاکی و مبرا بودن از فساد و همین‌طور علاقه‌های ملی‌گرایانه‌اش معرفی کرده‌اند. او هم از سوی پدر و هم از سوی مادر، پس‌زمینه اشرافی داشت.
مصدق، لیسانس و فوق‌لیسانسش را در رشته حقوق از دانشگاه سوربن پاریس گرفت و برای دکترا به دانشگاه نوشاتل سوییس رفت. گفته شده که او اولین ایرانی بوده است که توانسته از یک دانشگاه اروپایی دکترای حقوق بگیرد.
استیون کینزر، روزنامه‌نگار آمریکایی که کتاب «همه مردان شاه» را درباره کودتای ۲۸ مرداد نوشته است، می‌گوید توام‌ شدن سابقه اشرافی و همین‌طور تحصیلات محمد مصدق، از او یک شخصیت فوق‌العاده ساخته است.
تا قبل از تشکیل جبهه ملی، بزرگترین تشکل سیاسی ایران حزب توده بود که با طرح مطالبات کارگری در بخشی از نیروهای روشنفکری و به ویژه دانشجویان نفوذ کرده بود؛ ولی جبهه ملی با طرح خواست‌های ملی علاوه بر اقشار روشنفکر و نیروهای دانشگاهی، در میان اقشار متوسط جامعه و به ویژه سرمایه‌داری ملی ایران یا بازار نفوذ یافت. جبهه ملی هرچند ایدئولوژی نداشت ولی خواسته‌هایش در زمره گرایشات ملی - مذهبی محسوب می‌شد، بنابراین نیروهای ملی و مذهبی از آن حمایت کردند.

---

منابع: تاریخ ایرانی(امیر (بهروز) طیرانی پژوهشگر تاریخ معاصر)،دانشنامه جهان اسلام